Məmməd Məmmədli bədii yaradıcılığa ispan və Latın Amerikası müəlliflərinin əsərlərini dilimizə çevirməklə başlayıb. İlk dəfə “ULDUZ” jurnalında (2006) Visente Blasko İbanesin “Dənizdə” və “Mavrın qisası” hekayələrilə çıxış edib. İspan yazıçısı Xavier Serkasın “Təhrik” (El Móvil) povestini tərcümə edəndən sonra (2007), əsərin qəhrəmanı Alvaro onu orijinal əsər yazmağa təhrik edib. “Axırıncı yol” povesti məhz belə yaranıb. Sonradan müəllif fantastik janra müraciət edib. “Xüsusi maddə axtarışında” (2016) və “Yerdələnin birinci mərtəbəsi” (2025) əsərlərini yazıb. Məmməd Məmmədli mətnlərində retrospectiv yazı tərzilə seçilir. Hadisləri axırdan əvvələ doğru nəql etməklə oxucunu əsərin təhlükəli ərazilərindən keçirərək səbəb axtarışına çıxarır. Kainat, yadplanetlilər müəllif üçün əsas mövzulardı. Yazıçı bədii əsərləri və tərcümələrilə əsasən “ULDUZ” jurnalında çap olunur. Müəllifin “İşıqdan gözləri qamaşanlar”, “Ərafın dərin qatlarında” və “Mən atamı xatırlamıram…” hekayələri kulis.az, manera.az saytlarında da dərc olunub.
Miniatürləşdirmə əsl yapon xüsusiyyətidir və Autozam AZ-1 buna gözəl nümunədir. Mazda şirkəti AZ-1 modelini layihələndirərkən qarşısına yalnız bir məqsəd qoymuşdur – avtomobil mümkün qədər yüngül olmalıdır. Məhz bu cəhət onu əsl sürət avtomobilinə çevirib. 720 kiloqram çəkisi olan Autozam AZ-1 8 saniyəyə düz 97 kilometr saat sürət yığırdı. AZ-1 modeli bu gün avtohəvəskarlar arasında nadir tapıntıdır.
Datsun 240Z… Yaponiyada ona “Fairlady Z” də deyirlər. 1960-cı illərdə Yaponiya motosikl dünyasında inqilab edəndə Nissan şirkəti Datsun 240Z modeli ilə bunu avtosport dünyasında təkrarladı. İlk dəfə 1969-cu ildə yapon bazarına çıxarılan Datsun 240Z 8.1 saniyəyə 97 kilometr sürət yığırdı. 1974-cü ildə yenilənmiş Datsun 260 modeli isə Amerikada ən çox arzulanan avtomobilə çevrilmişdi. Onun aerodinamik kuzasına baxanda nə üçün populyar olduğunu anlamaq çətin deyil.
Honda Motors qarşısına dünyanın ən yaxşı super avtomobilini düzəltmək məqsədini qoyanda nəticədə 1990-cı ilin NSX adlı mühəndislik əsəri yarandı.
Honda NSXdə 3 kub santimertrlik V6 mühərriki daxil olmaqla bütün detallar sıfırdan işlənmişdi. Honda NSX 5.3 saniyəyə 250 km saat sürət yığırdı.
Honda mükəmməlliyə can atan bir addır. Lakin o dövr üçün Hondanı etibarsız hesab edən sürücülər şirkətə 1000 ədəddən çox NSX satmağa imkan vermirdi. İnsanlar arasında dolaşan mənfi rəy fərqli bir avtomobili görmək imkanını qaçırırdı.
Honda 1999-cu ildə 50 illik yubileyi münasibətilə S2000 modelini buraxdı. Bu, avtomobil həvəskarları üçün əsl hədiyyə idi. İki nəfərlik rodster 2 kub santimerlik alüminium mühərriki ilə 243 at gücünə malik idi. BMW Z4 və Porsche Boxster axıcı dizayn baxımından ondan arxada qalırdı. Honda S2000 sanki gözəlliklə gücün qovuşması idi.
Suzuki bir çox maraqlı maşınlar yaradıb, ancaq 1988-ci ilin Vitarası şirkətin tarixində ən birinci yolsuzluq avtomobili kimi düşüb. Vitaranın buraxılışı ondan böyük olan Land Rover Discovery modelini qabaqlayıb. Vitara həm də qiymət baxımından əlçatan idi. O sadə, etibarlı, əsl ailə avtomobili olmaqla uzun illər sürücülərin ayağını yerdən qaldırıb.
Budəfəki yazıda dünyanın ən iri təyyarələri haqqında danışacağam. “Stratolaunch” təyyarəsi Ginnesin rekordlar kitabına salınsa da ondan geri qalmayan digər təyyarə modelləri də var. Bəs, ən böyükləri hansılardır?
Airbus Beluga XL
“Airbus Beluga XL” siyahımızda ən kiçik təyyarə kimi görünə bilər, amma 60 metrlik qanadları ilə o ən cəlbedici hava gəmilərindən biridir. Balina formasında hazırlanan nəhəng mühəndislik əsəri digər təyyarə hissələrinin daşınması üçün istifadə olunur. “Beluga XL” özündən əvvəlki modelini yükdaşıma qabiliyyətinə görə 30 faiz üstələyir. Bu təyyarədə 51 tonadək yük qaldırmaq mümkündür. 63 metr uzunluğunda olan təyyarəni 2 ədəd “Rolls-Royce Trent 700” mühərriki havaya qaldırır. Hazırda bu təyyarədən dünyada 6 ədəddir.
Boeing Dreamlifter
“Boeing Dreamlifter” və ya “Boeing 747-400”, “Dreamliner 787” sərnişin təyyarəsinin ağır hissələrini daşımaq üçün nəzərdə tutulub. 2007-ci ildə istifadəyə buraxılan təyyarə 64 metr uzunluğunda qanadlara malikdir. “Dreamlifter” 150 tonadək yükü 8 min kilometr məsafəyədək daşıya bilir. Təyyarə o qədər uğurlu alınıb ki, istehsalçı bir neçə Dreamliner 787 sərnişin təyyarəsini modifikasiya edərək “Dreamlifter”ə çevirib.
Boeing 747-8Boeing 747-8F
76 metr uzunluğunda olan və “Səma şahzadəsi” adını qazanmış “Boeing 747-8” isə siyahıda 3-cü yerdədir. Təyyarə o qədər böyükdür ki, göyərtəsində 600-dən çox sərnişin səyahət edə bilər. “Boeing 747-8” aviasiya tarixində yaradılan ən böyük avialaynerlər siyahısına daxil edilib. Təsadüfi deyil ki, nəhəng reaktiv təyyarələr dövrü ilk dəfə 1960-cı illərdə istehsal olunmuş “Boeing 747”dən başlayır.
Boeing 777X
Aviasiya texnologiyaları yerində dayanmır, bir təyyarə modelini də digəri əvəz edir, “Boeing 777X” kimi… Boeing şirkətinin yeni flaqmanı sayılan 777X iki versiyada 8 və 9 modifikasiyalarında istehsal olunur. Sonuncu versiya “Boeing 747-8”dən bir fut fərqlə dünyanın ən uzun sərnişin təyyarəsi statusunu alıb.
Hercules H4
1940-cı illərdə inşa edilmiş bir təyyarənin dünyanın ən böyük hava gəmiləri arasında yer alacağına inanmaq çətin olsa da məşhur Amerika aviatoru Harvard Hyuzun eskizi ilə yaradılan “Hercules H4” prototipi xəyalları gerçəkilyə çevirib. Qanadlarının uzunluğu 97 metr olan təyyarə İkinci Dünya Müharibəsi zamanı əsgər və müxtəlif növ hərbi yükü Atlantik okeanın üzərindən daşımaq üçün istifadə olunurdu. Vaxt və metala qənaət etmək üçün “Hercules H4” bütünlüklə taxtadan hazırlanıb. İnşa edilən zaman o digər təyyarələrdən 6 dəfə böyük idi.
Məmməd Məmmədli gənc nasirdir. Hələlik söz aləmindəki düşüncə səyahətlərini iki kitaba cəmləyib. Birinci kitab “Ay işığı” adı ilə nəşr olunan ispan dilindən (orijinaldan) tərcümələrdir. Yadıma gəlir həmin kitab haqqında “Kredo” qəzetində bir səhifəlik yazı ilə münasibətimi bildirmişdim. Əlbəttə, mən ispan dili mütəxəssisi deyiləm. Müəllifin orijinala nə dərəcədə yaxınlığı haqqında da fikir deyə bilməzdim. Amma tərcümə ilə araya-ərsəyə gətirdiyi nəsr əsərlərindəki dil rəvanlığını, axıcılığı, sözlərin yerli-yerində, sanki orijinaldakı müəllifin Azərbaycan dilində danışmaq imkanlarını reallaşdırma gücü haqqında qənaətlərimi oxucularla bölüşmüşdüm. Onu da demişdim ki, “Ay işığı” kimi hekayələr toplusunu tərcümə ilə olsa da, araya-ərsəyə gətirən müəllif tezliklə öz sözünün orbitində bütün aydınlığı ilə görünə biləcəyinə inanıram.
Görünür, nə öncəgörmə, nə də hər hansı mistik qənaət heç də reallıqdan uzaqda deyil. Çünki yazıçı əgər həyatı elmi şəkildə qavrayırsa, təbiəti öz qanuna uyğunluqları ilə dərk edirsə, gələcək haqqında düşüncələrini, hətta fantastik şəkildə yazsa belə, nələrinsə həqiqət ola biləcəyinə inanır.
Utopiya və antiutopiya – bu janrı Xalq yazıçısı Anar “Ağ qoç – Qara qoç” romanında çox böyük uğurla araya-ərsəyə gətirdi. Zənnimcə, Məmməd Məmmədlinin “Yerdələnin birinci mərtəbəsi” povestlər və hekayələr kitabında yer almış eyni adlı əsəri həyatın gələcəyinə antiutopik baxımdan çox maraqlı yanaşmadır.
Yazıçının həyəcanı nə qədər qeyri-real olsa da, sanki reallığı göstərən həyəcanlarla müşayiət olunur. Elə bu gün səhər çağı Yer planetinin məhvi adlı verilişə baxdım. Demək, veriliş Yer kürəsini məhv etmək haqqında nəzəriyyələrin təhlilinə həsr olunmuşdu.
Məmməd Məmmədli, demək hadisələrin elə axarını düşüncəsindən yazıya gətirir ki, Yer məhv olub, daha doğrusu, Yerdəki həyat məhv olub. Hansı səbəblərdən? Nə üçün? suallarının cavabları əsərdədir. Amma özü demiş birinci mərtəbədəki həyata qayıdışın yolları problem olaraq araşdırılır. Annotasiyadan götürülmüş və yazıçımın öz təxəyyülünün, bir az da dəqiqləşdirsək, dəqiq düşüncəsinin bəhrəsi olan sıxılmış mətnin mahiyyətinə diqqət edək “Günəş yerini dəyişəndən sonra insanlar yerin altında yaşamağa məhkum edilmiş, gələcəyə bəslədiyi ümidlərini elə Günəşlə birgə üfüqün arxasında itirmişdi. Ancaq insanların itirdiyi tək azadlıq deyildi. Yadplanetlilər onların içində gizlənən müəmmanı canlarından sovurub çıxarmışdı. Bəs görəsən, Yer planetinin Yupiterin qaz atmosferində batırılması mesajının arxasında nə gizlənirdi?
Əlavə olaraq kitaba müəllifin retrospektiv tərzdə yazdığı “Axırıncı yol qəhvəxanası” povesti və daha üç hekayəsi daxil edilib”. Açığı, indiki anımda heyrət, həyacan və qürur qarışıq duyğuların əsiriyəm. Müasir gənclik necə böyük, necə qlobal məsələlərin həllinə insanların diqqətini yönəltmək istəyir.
Şübhəsiz, bu əsər fantastik əsərdir. Ancaq ənənəvi fantastikanın postmodern düşüncədən gələn əks-sədası kimi ərsəyə gəlib. Əlbəttə, müəllifin gəncliyindən, bir az da ədəbi səriştəsinin gəncliyindən gələn düşüncə ziddiyyətləri də var. Bu barədə geniş və əhatəli danışmaq sonranın işidir. Amma birmənalı şəkildə yuxarıda təqdim olunan mətnin dərinlik həyatın qorunması yolundakı məsuliyyət hissinə uyğun yanaşma göstərir ki, müəllif mövzuya çox ciddi münasibət bəsləyir. Və bir az da dəqiqləşdirsək, o, sözün nəyə qadir olduğunu və öz sözü ilə nəyi demək istədiyini çox yaxşı bilir. Əsər insanın həyata, günəşə, əbədi sakin olduğu dünyaya qayıdışı ilə bitir. Bu müəllifin həyata nikbin münasibətindən, inamından irəli gəlir.
Bir sözlə, bu əsər gənc nasir Məmməd Məmmədlinin sözlə “SOS” sorağıdır. Düşünürəm ki, “COP-29” tipli konfranslar üçün bu əsər ayrıca buklet şəkilində nəşr olunmalı və yayılmalıdır.
Əlbəttə kitab “Yerdələnin birinci mərtəbəsi” adlansa da, digər maraqlı yazılarla oxucuların ədəbi-bədii zövqünü oxşaya bilər. Kitabda “Axırıncı yol qəhvəxanası” adlı bir povest də var. “Ərafın dərin qatlarında”, “27 yaşımda öləcəm…”, “Mən atamı xatırlamıram…” kimi hekayələrdə də həyatın bir parçası olaraq maraqlı lövhələr var. Sözümüzə sözünü bilən nasir gəlir. Kifayət qədər özünə inamla, sözünə güvənclə.
Səbrsizliklə gözlədiyim “YERDƏLƏNİN BİRİNCİ MƏRTƏBƏSİ” kitabım nəhayət işıq üzü gördü.
Qulu Ağsəs üçün “Yerdələnin birinci mərtəbəsi”ni imzalayarkən
Dostlar, kitabım haqqında ilk Söz deyən, mənim üçün əziz, dəyərli İnsan olan şair Qulu Ağsəsin xeyir-duası kimi qəbul etdiyim “Ön söz”ünü sizinlə bölüşürəm.
NƏSRİN … MƏRTƏBƏSİ
“Diqqət, diqqət! Yupiterin atmosferinə daxil oluruq. Toqquşmaya hazır olun…” – Məmməd Məmmədli povestinin (qabaq uzun hekayəyə elə deyirdilər) əlyazmasını mənə çatdıranda gözüm ilk bu cümlələri aldı, ardınca müəllif bərk-bərk tapşırdı ki, əsəri başdan ayağa deyil, ayaqdan başa (!) nəzərdən keçirim. “Qarabasma” janrında qələmə alınmış “Yerdələnin birinci mərtəbəsi” mənə elmi-fantastik-bədii nümunədən daha çox pandemiya günlərini xatırlatdı və özümü yenidən dörd divar arasına məhkum elədim:
“Bu dəmdə,
Quşlar səkidə gəzir,
Adamlar damda…”
Məmmədin yaratdığı əsas obraz torpağın altından üstünə can atır, Günəşi, səmanı, yeri görmək istəyir.
Eynilə karantində:
doğmalarını,
həyət-bacanı,
çayxananı,
hətta sevmədiklərini belə,
bağrına basmağa təşnə olan COVID-19 məhbusları kimi!
Təsadüfdü, ya nəydisə, mərhum alimimiz Arif Əmrahoğlunu xatırladım. Daha doğrusu, onun dilimizdə “hördüyü” “Yeddinci mərtəbə”ni:
adi bir mərəzdən ötrü (yaxşı tanımadığı) şəhər xəstəxanasının yeddinci mərtəbəsində yüngülcə müalicə alan,
hər dəfə bir bəhanəylə aşağı endirilən,
hər qatda sağlıq durumu daha da pisləşən,
birinci mərtəbədə həyatla vidalaşan qəhrəmanın
(bəlkə qorxağın?!)
hekayəti başdan-ayağa
(bu dəfə ayaqdan başa yox!)
rəmzlərlə nağıl olunduğundan uzun müddət onun təsirindən çıxa bilməmişdim.
Söhbət Dino Butsatidən gedir. İtalyan yazıçısından.
Məmməd Məmmədli bu hekayənin astarını yazıb.
Amma Məmməd italyan deyil. İspandı.
Ciddi deyirəm.
Onun gözəl tərcümələri var. “Ulduz” jurnalında da dərc eləmişik, ayrıca kitab kimi də! “Ulduzlu nəşrlər” seriyasında gənc tərcüməçi-yazıçı Məmməd Məmmədlinin ispandilli ədiblərin yaradıcılığından çevirdiyi əsərləri “Ay işığı” adı altında çapa vermişdik. 2019-cu ildə “Ay işığı” kimlərin üzünə düşməmişdi:
X.Serkas,
Q.Bekker,
V.İbanyes,
X.Rulfo…
Gördünüzmü, Məmməd həqiqətən ispandı.
Tərcüməçi-yazıçı indi defisin yerini dəyişib: yazıçı-tərcüməçi olur.
Olsun.
Yeni kitabını oxumağa dəyər.
Mən bir əsərindən danışdım, siz hamısına baxarsınız.
Kitaba dikiləndə nəzər nöqtəsi dəyişir.
Məmmədə bircə iradım var. Adı soyadındandı. Növbəti kitabda nəhayət ki, özünə təxəllüs götürsün.
