MƏMMƏD MƏMMƏDLİ

Kainatda gəzən ruh

recent posts

about

Məmməd Məmmədli bədii yaradıcılığa ispan və Latın Amerikası müəlliflərinin əsərlərini dilimizə çevirməklə başlayıb. İlk dəfə “ULDUZ” jurnalında (2006) Visente Blasko İbanesin “Dənizdə” və “Mavrın qisası” hekayələrilə çıxış edib. İspan yazıçısı Xavier Serkasın “Təhrik” (El Móvil) povestini tərcümə edəndən sonra (2007), əsərin qəhrəmanı Alvaro onu orijinal əsər yazmağa təhrik edib. “Axırıncı yol” povesti məhz belə yaranıb. Sonradan müəllif fantastik janra müraciət edib. “Xüsusi maddə axtarışında” (2016) və “Yerdələnin birinci mərtəbəsi” (2025) əsərlərini yazıb. Məmməd Məmmədli mətnlərində retrospectiv yazı tərzilə seçilir. Hadisləri axırdan əvvələ doğru nəql etməklə oxucunu əsərin təhlükəli ərazilərindən keçirərək səbəb axtarışına çıxarır. Kainat, yadplanetlilər müəllif üçün əsas mövzulardı. Yazıçı bədii əsərləri və tərcümələrilə əsasən “ULDUZ” jurnalında çap olunur. Müəllifin “İşıqdan gözləri qamaşanlar”, “Ərafın dərin qatlarında” və “Mən atamı xatırlamıram…” hekayələri kulis.az, manera.az saytlarında da dərc olunub.
  • Dünya kinosunun retrospektivi

    Dünya kinosunun retrospektivi

    Hollivudun acınacaqlı dövrü.

    “İfritələr” axtarışında

    Böyük kinostudiyaların möhtəşəm dövrü çox çəkmədi. Zamanın sürətli inkişafı kino sənayesində yaranan problemlər və haqqında danışacağımız digər səbəblər üzündən studiyalar öz sistemlərinə dinamit qoymaqla fəaliyyətilərini təhlükə altına atdılar. İkinci dünya müharibəsindən sonra yenicə yaranmış əmin-amanlıq dövrünə və beynəlxalq razılaşmaların əldə olunmasına baxmayaraq, çox keçmədi ki, ABŞ yeni münaqişələrlə üzləşdi. Nasizm süpürülüb atılandan sonra cəmiyyət üçün yeni təhlükə – kommunizm təhlükəsi yarandı. ABŞ və Sovetlər Birliyi arasında sakit, ancaq dəhşətli sonluqla nəticələ bilən, “soyuq müharibə” kimi tanınan siyasi gərginlik dövrü başlamışdı. Nəzərə almaq lazımdır ki, artıq meydanda nüvə silahı vardı. 1940-cı illərin sonlarına yaxın “Hollywood” filmlərində mənfi obrazda təqdim etdiyi nasizmi ondan daha təhlükəli olan qorxaq kommunizmlə əvəzlədi və beləliklə Vilyam A. Vellman tərəfindən “Dəmir pərdə”, Corc Sidni tərəfindən isə “Qırmızı Dunay” kimi filmlər yaradıldı. Ancaq sovetləri pis vəziyyətə salan bir neçə filmlərlə “qırmızı təhlükə”ni aradan qaldırmaq heç də asan olmadı. Əksinə, bu addım kino sənayesinə, onun yaradıcılarına ziyan vurdu. 1938-ci ildə ABŞ-da ölkəyə kommunizmin vura biləcəyi zərbəni araşdıran Anti-Amerika Fəaliyyət Komitəsi yaradılsa da, komitə 1947-ci ilə qədər ölkəni başdan ayağa mühafizəkarlıq dalğasına bürümüş bu ideologiyanın kinoya təsirini araşdırmadı. İlk gündən böyük kinostudiyalar sovetləri təbliğ edən filmlər haqqında məlumat ötürmək üçün komitə ilə əməkdaşlığa başladılar. Cek L. Varner, Geri Kuper, Adolf Menju, Robert Teylor və Volt Disney “Holliwood”u “qırmızı” rəngə boyamaqla qərəzli olmadıqlarını göstərirdilər.

    İlk növbədə 19 şübhəli şəxs kinodan kənarlaşdırıldı. Onların sırasında ssenari müəllifləri, prodüser və aktyorlar vardı. Onlardan 10 nəfər – Edvard Dimitrik, Dalton Trumbo, Con Hovard Lasn, Herbert Bibermən, Alva Besi, Rinq Lardner Cunior, Albert Maltz, Samuel Ornitz, Adrian Skot və Lester Kol kobud şəkildə dindirilərək “Hollivudun 10 nəfəri” kimi tarixə düşdülər. Con Hyustonun sədrlik etdiyi komitə qanunlara düzəliş etmək üçün kino işçilərinin insan azadlıqları və konstitusiya hüquqlarına edilən hücumuna etiraz olaraq Vaşinqtona qədər yürüş təşkil etdi. Etiraz aksiyasına Hamfri Boqart, Loren Bekoll, Denni Key, Cin Kelly kimi tanınmış simaların qoşulması komitənin bir az təzyiqi azaltmasına gətirib çıxardı. Ancaq bu, müvəqqəti oldu. Leo MakKerinin “Mənim oğlum Con”, Samuel Fuller “Təhlükəli əllər”, Elia Kazanın “Qırmızı terrorun qaçaqları” və Qordon Duqlasın “I Was a Comunist for F.B.I” kimi antikommunist filmlərin istehsalata buraxılması üçün böyük studiyalara qarşı siyasi təzyiqlər göstərildi. Kinostudiyalar da bu siyasi vəziyyətdən çəkinib “Hollivudun 10 nəfəri”nə iş vermədilər, çünki onlar ABŞ Konqresinə hörmətsizlik etdikləri üçün məhkəməyə cəlb edilib, sonradan isə həbs olunmuşdular. Onluğa daxil olan rejissor Edvard Dimitrik istintaqa verdiyi izahatını dəyişərək Kommunist Partiyasına rəğbət bəsləyən öz sənət yoldaşlarını satdı. Robert Rossen və Elia Kazan kimi rejissorlar da istintaqa cəlb olundular. Və 1951-ci ildə istintaqın ikinci mərhələsi başlandı. Senator MakKarti irəli duraraq Hollivudun dəhşətli düyünlərini açdı və bu zaman ölkədə “ifritələr axtarışı”na başlanıldı. Hamı bir-birini günahlandırırdı. Belə məlum oldu ki, Hollivudun yarıdan çoxu həyatlarında bir dəfə də olsa kommunizmə rəğbətini bildirmişlər. Acınacaqlı bir vəziyyət yaranmışdı. Hər bir şirkət özü üçün qara siyahı tuturdu. Əgər kimsə bu siyahıya düşürdüsə, vaxt itirmədən özünün gunahsız olmadığını sübuta yetirməliydi. Və təmizə çıxmaq üçün yeganə yol öz yoldaşlarının başına çirkab axıtmaq idi ki, bu da iyrənc bir çevrəni qapadırdı.

    Ən pisi də o oldu ki, senator MakKartinin “ifritələr axtarışı” özünü doğrultmadı. Bu axtarış Çarlz Çaplin, Frits Lanq, Cozef Loseyk, Con Hyuston kimi bir çox professional kino mütəxəssislərin, aktyorların işsiz qalmasına səbəb oldu ki, onlar da öz növbəsində Avropaya axın etməyə məcbur oldular. Bu hadisələr “Hollywood”da kütləvi narazılığa səbəb olmuşdu. Bunun nəticəsində kino sənayesi “Roma tətilləri”, “Bəylər sarışın qızları seçir”, “Su pərisi məktəbi”, “Yeddi qardaş üçün yeddi gəlin” və ya “Durna” filmlərini təşviq etsə də, onlarla yanaşı “Günorta”, “Pislik toxumu”, “Deadline USA” və ya “12 qəzəbli kişi”  kimi cəmiyyətin tənqidi mövqeyini göstərən filmlər nümayiş olunurdu.

    1950-ci ildə Koreyada başlanan müharibə “Polad dəbilqə”, “Koreya, sıfır saat”, “Toko-Ri körpüləri”, “Polad şeytanlar vadisi” kimi tammetrajlı filmlərin çəkilməsinə gətirib çıxartdı. Münaqişə Birləşmiş Ştatlarda əhalinin özünəinamını zəiflətdi. İkinci dünya müharibəsinin acıları hələ unudulmamışdı. Şəhərdə düşmənlər olduğundan camaat qorxurdu. Və böyük studiyaların rəhbərləri üçün isə vəziyyət daha da acınacaqlı idi, çünki onlar “qızıl dövr”ün sonunun çatdığını görürdülər. Evlərə isə onların ən çox qorxduqları rəqib – televiziya daxil olurdu.

    Təhlükəli və qorxulu vaxtda Amerika vətəndaşı üçün televiziya sanki bir xilaskarlıq simvoluna çevrildi. Söhbət radio və kinodan fərqli, daha cəlbedici, rahat və qənaətçil bir ixtiradan gedirdi. Bu yeni ixtira bir göz qırpımında milyonlarla vətəndaşın evində həmişəlik sakin oldu. Müsabiqələr, seriallar, komediya filmlərini evdəcə izləmək olurdu. Daha bundan yaxşı nə arzulamaq olardı?

    Kinostudiyalar çəkdikləri filmlərdə məğlubiyyəti qəbul etmək əvəzinə televiziya ilə mübarizə aparmaq fikrinə düşdülər. Camaata televizorun balaca ekranını buraxıb kinoteatrda pul ödəməsindən ötrü nəhəng ekranlara baxmağı təklif etdilər. Bu yolla indiyə qədər görünməmiş “Cinemascope”, ”Vistavision”, “Cinerama”, “Toddao” kimi yeni formatlar yarandı. Bu formatlar tamaşaçılara kinonun ecazını nümayiş etdirməkdən ötrü düşünülmüşdü. Həmin ekranlar eyni zamanda bahalı filmlərin çəkilməsini tələb edirdi ki, zalda əyləşənlər ekranda göstərilənlərdən zövq ala bilsinlər. “Metro Goldwyn Mayer” kinostudiyası Robert Teylorun ifasında “Quo Vadis” və “İvanhoe” ekran əsərlərilə üstünlüyü ələ keçirdi. “Paramount” arxada qalmaq istəmədi və rejissor Sesil B. Demillin “Dünyanın ən böyük performansı” filmini ekranlara çıxartdı. Sirk dünyasından bəhs edən bu kinolentdə tamaşaçılar tanış simaları görmək imkanı qazandılar. Bu zaman “Twentieth Century Fox” kinostudiyası “Cinemascope” sistemində lentə alınmış “Müqəddəs tunika” filmilə hücuma keçdi. Xristian kinosunun ənənələrini özündə birləşdirən bu film demək olar ki, dünyaya səs saldı. “10 ehkam”, “80 gün dünya ətrafında”, “Kvai çayı üzərindən körpü”, “Ben-Hur”, “Spartak”, “Alamo müharibəsi” filmlərini də tamaşaçılar maraqla izlədilər. Sözügedən filmlərin kassa gəlirləri qarşısında belə düşünmək olardı ki, böyük studiyalar televiziya ilə mübarizədə qalib çıxmışdı. Ancaq belə olmadı. Möhtəşəm filmlər növbəti onilliklərdə kommersiya filmlərinin tutacağı yolu göstərən ilk əlamətlər idi. 1950-ci illərdə belə keyfiyyətlərə malik tammetrajlı filmin istehsalı böyük vəsait və əziyyətli iş tələb edirdi. Buna görə də yaxşı nəticələrə baxmayaraq bu cür filmlərin kütləvi istehsalını düşünmək ağılsızlıq olardı.

    Televiziyaya müqavimət göstərən “Odorama” (Mayk Todd tərəfindən ixtira olunan sintetik iylərin zala buraxılması – iyli kino) “Circarama” (Walt Disney tərəfindən kəşf olunan 360 dərəcəlik dairəvi ekran) və ya 3-D formatıda çəkilən kino (obyektləri üç ölçüdə görmək üçün optik illuziya yaradaraq tamaşaçıları kartondan hazırlanmış narahat eynəkləri taxmağa vadar edən) sistemləri isə tamamilə uğursuzluğa düçar oldu…

    Avropa kreativlik nümayiş etdirir

    Şimali Amerika kino sənayesindəki qarmaqarışıqlıq Avropa kino tarixindəki ən yaradıcı dövrlə üst-üstə düşdü. 1950-ci illərin sonundan yetişməyə başlayan və sonradan “Nouvelle vague” (Yeni dalğa) kimi tanıyacağımız bu cərəyanın kökü məhz Fransaya gedib çıxır. Bu cərəyan əsasən tənqidi kino dünyasından gələn yeni kinoşünaslar dalğasının kinoya olan təcavüzü kimi başa düşülür. Nüfuzlu “Cahires du cinéma” jurnalının səhifələrində gedən materiallardan da görmək olar ki, onların çoxusu zəncirvari istehsala görə “Hollywood” tərəfindən senzuraya məruz qalmışdılar və buna görə də müəllif kinosu konsepsiyasını tələb edərək iddia edirdilər ki, rejissor baxışı ilə kadra alınmış film məhz rejissora məxsus olmalıdır. Bu cərəyanın tanınmış nümayəndələri Fransua Trüffo, Klod Şabrol, Erik Romer və Jan-Luk Qodard sayılır. “400 zərbə” filmi ilə tammetrajlı kino sahəsində debüt edən Fransua Trüffo özünü yüksək hissiyata malik olan bir şəxs kimi təsdiq etdi. Yetkinlik, dostluq, sevgi, aqibət, tənhalıq və çətin əldə olunan xoşbəxtliyə qovuşmaq ideyasının ötəri bir xarakter daşıması rejissorun “Juls və Cim”, “Yumşaq dəri”, “İki inglis qadını”, “Amerika gecələri” ekran əsərlərində məharətlə təsvir olunub. Klod Şabrol isə öz növbəsində xronika çəkən rejissor kimi tanındı. Hadisələri satirik və bədbin şəkildə nəql etməsi onu tez-tez dedektiv janra yaxınlaşdırırdı. Onun ilk filmləri o qədər də uğur qazanmadığı üçün rejissor digər kompaniyalarla müştərək macəra filmləri çəkməyə məcbur oldu. “Mari Şantal doktor Khaya qarşı” və “Pələng dinamitlə ətirlənir” əsərləri bu sıradandır. Amma sonradan onun tək müəllifi olduğu filmlər – “Qatil üçün kampaniya”, “Dişi maral” və “Qəssab” kinolentləri rejissora şöhrət qazandırdı. Erik Romer də bir müddət tanınmırdı. “Cahires du cinéma”nın səhifələrinə görə o, cərəyanın nəzəriyyəçisi, insan davranışlarını müşahidə edə bilən bir rejissor kimi yadda qaldı. O, “Maudla keçirdiyim gecə”, “Klaranın dizi” və “Günortadan sonrakı məhəbbət” filmlərində olduğu kimi sadə və aydın üslubu ilə tamaşaçının diqqətini cəlb etdi. Jan-Luk Qodard “Yeni dalğa” cərəyanının ən riskli və qəliz rejissoru oldu. Onun ekranlaşdırdığı “Qaçışın sonu”, “Dəli Pierrot” əsərlərindən sonra “La Chinoise” və “Uikend” kimi aydın olmayan və dolaşıq filmləri meydana çıxdı. Ancaq rejissor bununla heç kimə laqeyd qalmadığını göstərdi. Çoxları onu sevir və dövrün ən kreativ rejissoru sayırdı. Jan-Luk Qodardın kinosunu başa düşmək tamaşaçı üçün asan deyildi. Buna baxmayaraq etiraf etmək lazımdır ki, onun kino dilindən məharətlə istifadə etməsi Qodardı nəinki yenilikçi bir rejissor etmiş, eyni zamanda dövrün digər kinoşünaslarına təsir edə bilən bir sənətkara çevirmişdi.

    İngiltərə kinosu da 60-cı illərdə öz inqilabını yaşayıb. Hələ Cek Kleytonun “Yuxarıda bir yer” filmindən əvvəl başlamış “Free cinema” (Azad kino) adı altında Britaniyanın qaynayan kino sənayesinə yeni nəfəs vermək üçün çəkiliş qrupu əllərinə kamera alıb sənaye məhəllələrinə gedərək cəmiyyətdə olan təbəqələşməni və ölkənin daxilində hökm sürən səfaləti göstərmək üçün belə bir cərəyanın əsasını qoydular. Fransanın “Nouvelle vague” (Yeni dalğa) cərəyanı kimi burada da hansısa bir hadisə lentə alınarkən mövzu seçimində, həmçinin bu hadisənin nəql edilməsi baxımından novatorluq gözə çarpırdı. Cərəyanın əsas oyunçuları Kerl Rayz – çexiyalı bir intelektual, “Şənbə günü gecə, bazar günü tezdən” filmilə göstərdi ki, kino cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklərə qarşı həssas olmalıdır. Digər nümayəndə “Marafonçunun tənhalığı” ecazkar filminin müəllifi Toni Riçardson və “Əgər…” lentinə görə böyük uğur qazanan Lindsi Anderson olub.

    Bu cərəyanlar davam etdikcə paralel olaraq 60-cı illər boyu bütün Avropada kinematoqrafiya işinin dahi yaradıcıları sayılan rejissorların yerini möhkəmlədən tammetrajlı filmlər çəkilirdi. Bu ekran əsərlərinin Hollivudla əlaqəsi demək olar ki, yox dərəcəsində idi. Yəni bunlar böyük studiyaların gözəl dövrlərində çəkilən kalssik filmlərə aid deyildilər. Bəlkə də bu filmlərin vahid bir janrda cəmləşdirilməməsi səbəbindən ona “Sənət və esse” adını vermək təklifi irəli sürülmüşdü. Kino mühitinin bədii imkanlarından istifadə etmək üçün kommersiya diktatorlarından tamamilə uzaqlaşan bu kino fərqli, yaradıcı və bəzən də təcrübə məqsədilə yaradılan bir janr kimi tanınmağa başlandı. Bəzən bu cür ekran əsərləri kinonun əksinə gedən başqa bir cərəyan ilə oxşar idi. Digər liderlərlə bərabər Jan-Luk Qodard kinonu əyləncə növlərindən biri olduğu üçün tənqid edir və təsvirin gücünü təhlil edərək incəsənətlə gerçəkliyin arasında bir mərhələ olduğunu göstərməyə çalışırdı.

    “Yeni dalğa” cərəyanından başqa, Fransada “Hiroshima mon amour” və “Marienbadda ötən il” filmlərinin müəllifi Alan Renenin timsalında müəllif kinosu mövcud idi. O, fərqli bir rejissor kimi tanınır, zamanın problemlərindən narahat qalan bir kinoşünas sayılırdı. Robert Bresson isə “Janna Darkın məhkəməsi” və “Lancelot du Lac” filmlərilə tamaşaçıları heyran edən bir rejissor idi. Fransada məskunlaşan yunan əsilli Konstantin Kosta-Qavras da “Z”, “Etiraf” və “Mühasirədə” kinolentlərilə siyasi mövzuda çəkilən filmlərə təkan verən rejissorlardan biri sayılırdı.

    Heç bir kino cərəyanına qoşulmayan İtaliya kinematoqrafiyası müəllif kinosu pərəstişkarları üçün istinad nöqtəsinə çevrildi. Belə ki, dövrün bir çox tanınmış rejissorları milliyətcə italyan idi. “Səkkiz yarım”, “Roma” və “Amarkord” lentləri Federiko Fellinini beynəlxalq aləmdə bir nömrəli rejissora çevirdi. Onun 60-cı illərdəki şöhrəti yalnız “Gecə”, “The Eclipse” və “Blow-Up” filmlərini çəkən Mikelancelo Antonioni ilə müqayisə oluna bilərdi. Daha çox araqızışdıran, cəsarətli və birmənalı qarşılanmayan Pier Paolo Pazolini isə “Matfeydən İncil”, “Teorem”, “Dekameron” və “Salo və ya Sodomun 120 günü” ekran əsərlərilə şöhrət qazanmışdı. Adı çəkilən filmlər işgəncə və orgiya səhnələrinə görə kifayət qədər qalmaqal yaratdı. Daha fərqli və incələnmiş üslubuna görə “Rokko və onun qardaşları”, “Bəbir”, “Allahların süqutu” və “Venesiyada ölüm” filmlərinin müəllifi Lukino Viskontinin adını çəkmək olar.

    İsveçdə müəllif kinosunun tanınmış siması İnqman Berqman ekranlaşdırdığı “Persona” filmilə hamıdan öndə gedirdi. Onun filmoqrafiyasının fundamental əsəri sayılan bu filmdə rejissor, iki qadın arasında olan münasibətləri araşdırır. Ancaq Berqman Şimali və Mərkəzi Avropa kinosuna töhfə verən yeganə şəxs deyildi. “Elvira Madiqan”ın müəllifi Bu Viderberq və “Salamandra” filminin rejissoru Alan Tanner Berqmanın əsas rəqibləri idilər.

    Sözügedən dövrdə Şərqi Avropada azadlıq havası udanlar və köklü dəyişikliklərlə üzləşənlər olub. Stalin dövrü artıq geridə qalmış, yeni kino haqqında düşünmək üçün keçmişin sərt rejimini qırmaq zamanı yetişmişdi. Sovetlər Birliyində “Solaris”, “Andrey Rublyov” filmlərinin yaradıcısı Andey Tarkovski və “История Аси Клячиной, которая любила, да не вышла замуж” ekran əsərini lentə alan Andrey Konçalovski ölkənin əsas rejissorları kimi tanındılar. Polyak kinosu da çoxsaylı peşəkarlar və maraqlı kinofilmlərlə zəngin idi. Roman Polanskinin “Suyun içində bıçaq”, Yeji Skolimovskinin “Asan qələbə”, Andjey Vaydanın “Döyüşdən sonrakı mənzərə” polyak kinematoqrafiyasının ən uğurlu və sevilən filmləridir. Macarıstan kino sənayesi də Balaszs studiyalarının sayəsində böyük sıçrayış edərək perspektivli rejissorlarını dünyaya tanıtdı. Mikloş Yanço macar rejissoru kimi “Mənim yolum” və “Çarəsizlər” lentləri ilə dünyada tanınmağa başlandı. Özünəməxsus üslubu ilə İştvan Qaal isə “Şahinlər”, “Ölü mənzərə” ekran əsərlərilə böyük tamaşaçı alqışı qazanan rejissorlardan oldu. Ancaq kinoda dinamika daha çox Çexoslovakiyada müşahidə olunurdu. Burada Yan Kadar və Elmar Klosun birgə ekranlaşdırdıqları “Meydanda dükan”, Yan Nemetsin “Bayram və qonaqlar”, Vera Çitilovanın “Çobanyastığı”, Miloş Formanın “Yanğınsöndürənlərin bayramı” filmlərini xatırlamaq yerinə düşər. Ancaq Şərqi Avropanı bürüyən azadlıq mühiti bir ilğım kimi insanların gözü qarşısında yox oldu. Çünki onilliyin ortalarından başlayaraq azadlıq yenidən siyasi repressiyaların qurbanına çevrildi.

    İspaniyada həmçinin söz azadlığını nəzarət altında saxlayan Franko rejiminin tətbiq etdiyi məhdudiyyətlərə baxmayaraq, 60-ci illərdə kinonu inkişaf etdirmək üçün yeni yollar axtarmaq istəyənlər oldu. İlk qığılcımlar Migel Pikaso, Basilio Martin Patino və Xaime Kamino kimi novatorların yaradıcılığında hiss olundu. Bu şəxslər kinoda təcrübə apara-apara “Escuela de Barcelona” məktəbinin komponentlərindən istifadə etdilər. Ancaq yüksək istedada malik olan yalnız iki rejissor ispan kinosunda böyük bir hadisənin qəhrəmanlarına çevrildi. Meksikaya sürgün olunmuş Luis Bunuel İspaniyaya qayıdandan sonra “Viridiana” filmini ekranlaşdırdı. Film Kann festivalında “Qızıl palma” mükafatı alsa da ölkədə elə bir qalmaqal yaratdı ki, Franko göstəriş verdi ki, rejissora vətəndaşlıq verilməsin. Bunuel yenidən Meksikaya, sonradan isə Fransaya qayıtmalı oldu. Onun Fransada çəkdiyi “Gündüz gözəli” və “Burjuaziyanın təvazökar cazibəsi” filmləri isə “Ən yaxşı əcnəbi filmi” nominasiyası üzrə Oskar mükafatı qazandı. Luis Bunuellə yanaşı, onun qohumu, rejissor Karlos Saura da ispan kinosuna təkan verən rejissor sayılır. O, “Ov”, “Nanəli kokteyl”, “Ləzzətlər bağı”, “Anjelikanın əmisi qızı” və “Qarğa artımı” kimi möhtəşəm filmlərin müəllifidir.

    Alman kinosu Avropada baş verən dəyişikliklərə bir az gec cavab verdi. 70-ci illərin əvvəllərindən etibarən, sonradan parlayan rejissorlar görünməyə başladı. Cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmayan Rainer Verner Fassbinder “Petra fon Kantın acı göz yaşları”, “Qorxu ruhu gəmirir” və “Tülkü və onun dostları” filmlərilə kino tənqidçilərini heyran etməyi bacardı. Populyarlıqda ondan heç də geri qalmayan “Cavan Torless” və “Şərəfini itirmiş Katarina Blumm” filmlərinin müəllifi Folker Şlündorf, “Agirre – Allahın qəzəbi” əsasən də “Qaspar Hauzerin sirri” ekran əsərinə görə böyük tamaşaçı alqışı qazanan Verner Herzog və “Amerikalı dost”  və “Zaman keçdikcə” kinolentlərilə diqqəti çəkən Vim Vendersi misal çəkmək olar.

    Birgə film istehsalında baş verən bum

    İki və ya daha çox ölkənin birgə film istehsalına cəlb olunması hələ səssiz kino dövründə həyata keçirilən bir hadisə idi. 1950-ci ildən sonra birgə istehsallar adiləşməyə başlasa da növbəti onillikdə bu təcrübə böyük bir partlayışla müşayiət olundu. Şimali Amerika kinematoqrafiyası xaricdə film çəkmək üçün cəzbedici yerlər görəndə onların bu ölkələrlə əməkdaşlığı yalnız o zaman məna kəsb etməyə başladı. “Hollywood” Avropada çəkilş apararkən başa düşdü ki, texniki heyəti və avadanlıqları Atlantik okeanın o biri tayına daşımaqdansa, birgə istehsal sistemini qurmaq daha ucuz başa gələr. Avropalılar da birgə istehsalların iqtisadi baxımdan sərfəli olduğunu anladılar. Əgər İtaliya, Fransa və İspaniya ilə hansısa bir tammetrajlı ekran əsərini maliyələşdirirdisə, aydın məsələ idi ki, lent ən azından bu iki ölkədə nümayiş olunacaqdı. Bu da filmin sonrakı taleyinə müsbət təsir göstərirdi.

    Nəzəri cəhətdən bu, kino istehsalı sahəsində sadə bir alternativ nümunə idi. Bir də ki, birgə istehsallar o qədər mühüm əhəmiyyət kəsb etdi ki, onlar Avropada yeni kino cərəyanlarının yaranmasına yol açdılar. Maraqlıdır ki, tənqidçilər ilk günlər birgə əməkdaşlıq prosesinə inamsızlıqla yanaşırdılar. Onlar bu cür filmləri maraqsız və hibrid kino adlandırırdılar. Filmin hansı ölkə tərəfindən çəkildiyinə heç vaxt fikir verməyən tamaşaçı, Avropanın birgə istehsalçı şirkətlərin hər birindən topladıqları ləçəklərin ətirdən xoşlanır və məhəllə kinoteatrların qızıl dövründə olduğu kimi, sonradan video ilə rəqabətə tab gətirə bilməyən bu filmlərdən zövq alırdı.

    İlk növbədə Hollivud Avropanı (İtaliya, İspaniya və Yuqoslaviya) əsrarəngiz filmlər istehsal etmək üçün ideal yer seçdi. İlk ikincilərin məsafə baxımından daha yaxın və müasir infrastruktura malik olması Şimali Amerika kinosunu bu ölkələrlə yaxınlaşdırdı. Kinq Vidor 1956-cı ildə “Hərb və sülh” filmini çəkərkən İtaliyanın onun ixtiyarına verdiyi kinostudiyanın çəkiliş meydançasını sınaqdan keçirən ilk rejissorlardan biri oldu. Sonradan nəhəng “Cinecittá” studiyalarında “Ben-Hur”, “Barabbas”, “Kleopatra” kimi möhtəşəm filmlər çəkildi. İspaniya belə studiyalara malik olmasa da, ölkə əvəzsiz təbiət mənzərələrini və kütləvi səhnələrdə çəkilişlər aparması üçün əsgərlərini kamera önünə çıxarmağa hər zaman hazır olan Franko rejiminin bütöv dəstəyini təklif edirdi. Robert Rossenin 1956-cı ildə “Makedoniyalı İskəndər” filmini ekranlaşdırarkən əldə etdiyi təcrübə digər rejissorları İspaniyaya gəlməyə sövq etdi. Beləliklə, Kinq Vidor “Solomon və Səba” filmini çəkməkdən ötrü İspaniyaya səyahət etdi. Entoni Mann bu ölkədə çəkdiyi “El Cid” ekran əsərində baş rolları Sofi Loren və Çarlton Hestona həvalə etdi. Stenli Kubrik “Spartak” filminin bir hissəsini burada çəkdi, Nikolas Rey də “Krallar kralı” möhtəşəm kinolentinə görə İspaniyaya köçməli oldu.

    “Hollywood” qədim dövrü əks etdirən monumental əsərlər yaratmağa başlayanda artıq İtaliyada klassik Yunanıstan və Roma imperiyasından bəhs edən mövzulara keçid olunmuşdu. Yuxarıda adlarını çəkdiyimiz Hollivud istehsalı olan kinolentlərin uğur qazanması italyanların tez-tez epik janra müraciət etməsinə səbəb oldu. Onlar tarixi hadisələrə bir qədər etinasız yanaşsalar da, əsasən az tanınmış (məhşur olmayan) aktyorlardan istifadə edərək və aşağı büdcəli filmlər çəkə-çəkə özlərinin fərdi üslublarını yaratdılar. Bu ekran əsərlərində erotik ştrixlərlə yanaşı, açıq-aydın işgəncə səhnələri də adi hala çevrilmişdi. Beləliklə, bu qarşıqlıqdan yaranan maraqlı və populyar janr bütün dünyaya yayıldı. Şimali Amerikalılar bu epik janrı “Qılınc və sandal”, fransızlar qədim dövrə məxsus geyimləri nəzərdə tutub “Peplum” adlandırdılar, ispanlar üçün isə bu, sadəcə olaraq “Roma filmləri” adını aldı.

    İtaliya çoxlu sayda “Peplum” filmləri çəkdi. Onlardan “Herkules”, “Ursus”, “Məğlubedilməz Masiste”, “Qalibin qılıncı”, “Qulların qiyamı”, “Pompeyin son günləri”, “Sodom və Homorra”, “Rodos heykəli”, “Yenilməz Persey” kimi ekran əsərlərinin adlarını çəkmək olar. Filmlərin istehsalında İspaniya, Fransa, Almaniya və hətta ABŞ da iştirak edirdi. Gözlənildiyi kimi, bazar bu növ filmlərlə doldu və artıq “Peplum” janrına müraciət olunmadı. Onun əvəzinə əsasən ispan və italyanlar tərəfindən yaradılmış “Spagetti-vestern” janrı meydana çıxdı. Janrın yaranması haqqında müxtəlif fərziyələr gəzsə də sonradan aydın oldu ki, italiyalı rejissor Serco Leone hələ o zaman məşhur olmayan Klint İstvudla “Bir ovuc dollar” filmini çəkəndə insanlar arasında əsl şok yaşanmışdı. Leone-İstvud cütlüyünün yaratdığı “Bir neçə dollar artıq”, “Yaxşı, pis və zalım” ekran əsərləri insanlar arasında Avropa vesterni janrına şövqlü məhəbbət oyatdı. Hollivud vesternin qüruba doğru getdiyi vaxtda isə Avropa vesternin meydana gəlişi ən yaxşı və uğurlu bir təsadüf oldu. Avropalı kinoşünaslar zorakı filmlər çəkməklə janra yaxınlaşmağın yeni üsulunu tapdılar. Film boyu iri kadrlar və yenilikçi musiqidən bolluca istifadə edərək bütün sujeti qisas üzərində qururdular. “Spagetti-vestern” janrında çəkilmiş səhnələr “Cinecittá” studiyası və Almeriyanın təbiət mənzərələri ilə bir-birini əvəzləyirdi. Janr Serco Leone, Klint İstvud, əvəzsiz aktyor Li Van Klif, sevilən bəstəkar Ennio Morrikone kimi istedadları kəşf etdi və özündən sonra “Django”, “Şahin caynaqları”, “MakQreqor üçün yeddi tapança”, “Ağ, sarı və qara”, “Rinqo üçün tapança”, “Tedeum” kimi gəlirli ekran əsərlərini qoydu. “Spagetti-vestern” filmlərinin istehsalı say etibarı ilə zəngin olub və 70-ci illərə kimi davam edib. Lakin hər zaman olduğu kimi, bu qədər filmlərin arasında uğur qazanmayan kinolentlər də olub. Buna görə də ilk tapıntılara baxmayaraq, janrın bu qolu zamanın sınağından çıxa bilmədi.

    “Spagetti-vestern” janrının ən böyük uğuru Avropa ölkələri arasında kino istehsalı aliansını möhkəmləndirmək oldu. Əsasən İspaniya və İtaliya istənilən növ layihələri gerçəkləşdirməkdən ötrü öz güclərini səfərbər etdilər. Bu iki ölkə əməkdaşlığı istənilən janrın – qorxu filmləri, komediya, detektiv, müharibə filmlərinin öhdəsindən gəlib, əsas diqqəti “Sandokan”, “100 cəngavər”, “Qara zanbaq”, “Zorro yenidən at belində”, “Sürkuf – yeddi dəniz qəhrəmanı”, “Üç benqal çavuş”, “Agent 003: Atlantis əməliyyatı” kimi macəra filmlərinə yönəltdilər. Bu sonuncusu, Ceyms Bond haqqında çəkilən filmlərin çoxsaylı imitasiyalarından biri sayılır.

    “EL CİNE” (Kino) kitabından

    İspancadan çevirdi: Məmməd MƏMMƏDLİ

  • Yad təfəkkürdən doğma düşüncəyə

    Yad təfəkkürdən doğma düşüncəyə

    YAD TƏFƏKKÜRDƏN DOĞMA DÜŞÜNCƏYƏ, yaxud gənc yazıçı Məmməd Məmmədlinin ilk tərcümə kitabı haqqında

    Gənc tərcüməçi-yazıçı Məmməd Məmmədlinin imzası ilə “Ay işığı” kitabını vərəqləyirəm. İspan dilindən tərcümədir. Qürurvericidir. Milli dilin daşıyıcısı ispan dili üzrə mütəxəssisdir. Düşünürəm ki, “Ay işığı” adı ilə nəşr olunan nəsr kitabı onun ilk uğuru kimi yadda qalacaq. Əlbəttə, bir çox cəhətlərinə görə. Əvvəla, tərcümə işinə gəncliyindən başlamaqla bu sahənin ustadına çevrilmək imkanları hələ qarşıdadır. Üstəlik də hələ bu işə sevərək, öyrəndiyi dilin incəliklərinə bələd olaraq və bu dilin cazibəsilə sahəyə gəldiyi üçün gələcəkdə daha böyük əsərləri və demək, daha qüdrətli sənətkarları Azərbaycan dilində danışdıra biləcək.

    Məmməd Məmmədli müstəqqillik dövrünün yetirməsidir. 2004-cü ildə Azərbaycan Dillər Universitetinin ispan dili fakültəsini bitirib. Əməli fəaliyyət dövründə isə ispan xalqının mədəniyyətini, tarixini və ən başlıcası, ədəbiyyatını sevə-sevə öyrənib, inadla sahə bilgilərinin dərinliklərinə can atıb.

    Burada yerinə düşür ki, geniş imkanlar açılmasına baxmayraq tərcümə problemləri ilə bağlı bir-iki məqama diqqət yetirək.

    Kimsəyə sirr deyil ki, bizim nəsil – öz həmyaşıdlarımı nəzərdə tuturam – dünya ədəbiyyatına rus dili vasitəsilə daxil olub. Başqa sözlə, dünya ədəbiyyatının şah əsərləri (və demək olar ki, bütün əsərləri) rus dilindən Azərbaycan dilinə çevrilib. Don-Kixotu da, Jan Valjanı da, Ovodu da, Qorio Atanı da… bu yolla tanımışıq. Məşhur əsərlərin qəhrəmanlarını görkəmli tərcümə ustadları Azərbaycan dilində elə danışdırıblar ki, biz onları sevmişik. Həmin əsərlər haqqında ədəbi düşüncələrimizi də doğmsalıqla ifadə etməyə çalışmışıq. Təəssüf ki, bu zaman az qala katorqa əməyi qədər çətin olan tərcümə işinin ustadlarını bircə xoş sözlə də yad etməmişik, yaxud nəsə deyəndə də xəsislik göstərmişik. Nəhayət, zaman dəyişdi… Sovet düşərgəsi sərt qadağaları ilə tarixə gömüldü. Xalqlar bir-birinə qapı açdılar. Çox sevirinəm ki, bu gün nəinki artıq həyatımıza daxil olmuş Avropa dillərindən, hətta Çin, yapon, hind, eləcə də digər bizə çox yad olan Asiya xalqlarının dillərindən bədii tərcümələr Azərbaycan dilində işıq üzü görür.

    Öndə olan əsgərin öz səhvlərini düzəltməsi çətin olur. Amma bu səhvlər onun fədakarlığının üzərinə kölgə sala bilmir. Ola bilsin ki, ispan dilindən tərcümələrlə təcrübəsi olan yazarlarımız var. Ancaq hər halda hər bir gəncin bu sahəyə gəlişi yeni addımdır və yeni təfəkkürdən xəbər verir.

    Məmməd Məmmədlinin yaradıcılıq istəyi ilə tərcümə fəaliyyəti göstərir ki, bu işə yaradıcılıq zövqü ilə yanaşma daha üstün fayda verər.

    Ancaq tərcümə işinə dövləti əhəmiyyəti olan bir sahə kimi diqqət göstərilməsi də vacibdir. Gənc tərcüməçilərə sərbəst işləmək üçün şərait yaradılması dövrümüzün tələbidir. Doğrudur, dövlət təminatında olan Tərcümə Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Ancaq bu işi sırf yaradıcılıq istəyi ilə öz üzərinə götürmüş gəncləri də diqqətdən kənarda qoymaq olmaz. Sərbəst tərcüməçilik fəaliyyətilə məşğul olan gəncləri istiqamətləndirmək, onların tərcümə kitablarının təqdimatlarını keçirmək, müzakirələrini təşkil etmək də fayda verərdi.

    “Ay işığı” kitabında toplanmış povest və hekayələr məndə belə bir təsəvvür yaratdı ki, Məmməd insan psixologizminin dərinliklərinə varmağa çalışır. Xüsusilə, fəlsəfi təfəkkürü qabarıq olan yazıçıların əsərlərinə üstünlük verir. “Ay işığı” kitabında Xavier Serkasın “Təhrik” povesti, Qustavo Adolfo Bekkerin “Ay işığı”, İ.Alyendenin “Ümidsiz sevgi məktubları”, V.B.İbanesin “Məhkum olunmuş qadın”, “Mavrin qisası”, “Dənizdə”, X.Rulfonun “Alovlu gecə” hekayələri yer alır. Bir müşahidəmi də qeyd etmək istərdim; bu nəsr əsərləri bir ümumi xətdə birləşir – həyatın fəlsəfi dərki məsələsində. Bu da Məmmədin seçdiyi yolda çətinlikdən çəkinməməsi, özünə inamı ilə bağlıdır. Xavier Serkasın “Təhrik” povestinin əvvəlində belə bir epiqraf verilir: “Latınca belə bir ifadə var: “Zibillikdən dişi ilə qızıl çıxartmaq”. Bu, alverçilərin işlətdiyi təsviri bir ritorikadır. Mən də onlar kimiyəm. Məqsədimə çatmaqdan ötrü heç bir maneə məni yolumdan döndərə bilməz”. (Qustave Flaubertin Louis Koletə məktubundan). Bu epiqrafı nə üçün diqqətə çəkirəm? Yəqin ki, elə əsərin əvvəlində də bu epiqraf var. Ancaq mən burada tərcüməçinin öz işinə inadlı münasibətini, inamını və qətiyyətini də görürəm. “Təhrik” povestində təqribən belə bir fikir ifadə olunur ki, insan öz həyatını təzədən yaşaya bilməz. O, yaşadığı həyatdakı səhvləri ilə bütövdür. Ancaq hər halda yaşanmış həyatdan çıxarılan nəticələr insanın gələcəyə ötürdüyü ibrət elementləridir. Müəllif əsərin fəlsəfi mahiyyətini qabarıq verdiyi üçün çox güman ki, aborigen dildə də yazısını ağır üslubda təqdim edir. Oxudan sonra məndə belə bir qənaət yarandı ki, tərcüməçi də bu ağırlığı öz işində qoruyub-saxlaya bilib: “Alvaro öz işinə ciddi yanaşırdı. Hər gün düz saat səkkizdə yuxudan qaldırdı. Soyuq duş qəbul etdikdən sonra çörək və qəzet almaq üçün aşağı – supermarketə düşürdü. Qayıdan kimi cemlə yağ, kofe və qızardılmış çörək hazırlayır, radioya qulaq asa-asa qəzet oxuyur, mətbəxdə səhər yeməyi yeyirdi. Saat doqquzda isə o, artıq işdə olurdu…”

    Məmməd Məmmədlinin tərcüməçi kimi imzası çoxdan görünür. Mən deyə bilmərəm ki, ilk tərcümələri necə olub, ədəbi mühit necə qarşılayıb?.. Ancaq hiss olunur ki, “Ay işığı” kitabına toplanmış hekayələrin dilində artıq bir səlistlik var. Sanki söz-sözü çəkib gətirir. Qustavo Adolfo Bekkerin “Ay işığı” hekayəsi belə bir cümlə ilə başlayır: “Bilmirəm, danışacağım əhvalat hekayəyə, yoxsa, əksinə, hekayə əhvalata oxşayır. Bircə onu deyə bilərəm ki, bu əhvalatın kökündə kədərli bir həqiqət dayanır”.  Sanki yazıçının özü danışır. Sözlər nitqdə ilişmir. Və məntiq cümlənin quruluşunda öz hökmünü qoruyur. Tərcüməçi müəllif şərhinə o qədər doğma, istiqanlı yanaşır ki, sanki biz bir-birinə qovuşmuş ruhların səsini dinləyirik: “Başqası bu ideyanı götürüb bəlkə də, kədərlə dolu fəlsəfi bir kitab yazardı. Mən bu əfsanəni o adamlar üçün yazdım ki, mahiyyətinə varmasınlar, sadəcə, bir az əylənib vaxt keçirə bilsinlər”. Şübhəsiz, burada müəllifin məqsədi oxucusunu əsəri qavramağa hazırlamaqdır. Tərcüməçi də yazıçının məqsədini başa düşdüyündən onun şərh üslubunu qoruyub saxlaya bilmişdir.

    Biz həmin düşüncə tərzini yazının sonunda da, tərcüməçinin dil yumşaqlığında da görürük: “Manrike dəli olmuşdu. Ən azından hamı onun barəsində belə fikirləşirdi. Ancaq mən belə düşünmürəm. Hesab edirəm ki, o, yuxudan ayılmışdır”. Məmməd Məmmədli tərcümə üçün seçdiyi əsərlərdə o ideyanı görür ki, onun özü də bu ideyanı cəmiyyətə ötürmək istəyir. Və bu da ona imkan verir ki, düşüncəsini kompleks şəkildə hərəkətə gətirə bilsin, yazıçının düşüncə sisteminə vara bilsin. Onun düşüncəsinin alt qatlarına enə bilsin.

    İsabel Alyendenin “Ümidsiz sevgi məktubları” hekayəsi də maraqla oxunur. Başlanğıca diqqət edək “Analia dünyaya gələndə anası qızdırmadan vəfat etmişdi. Və iki həftədən sonra atası buna dözməyərək özünü tapança ilə sinəsindən vurdu”. Ancaq mənə elə gəlir ki, müəllif cümlənin əvvəlindəki zaman mahiyyətini sonunda da qorumalı idi. Yəni “vurdu” yox, “vurmuşdu” şəklində yazmalı idi. Bu hekayədə də müəllif dəst-xətti tərcüməçinin seçimində öz yerini alır.

    Məmməd Məmmədli “Ay işığı” kitabında Visente Blasko İbanesin üç hekayəsinə yer verib.

    “On dörd aydı ki, Rafael həbsxananın bir dar otağında cəza çəkirdi». Bu, “Məhkum olunmuş qadın” hekayəsinin ilk cümləsidir. Bizdə də beləcə işlənir. Bir ildir ki, gözə dəymir, on ildir ki, görmürəm… yəni tərcüməçi ispan dilindən aldığı informasiyanı Azərbaycan dilinin canlı ifadə tərzinə oturda bilir.

    Məmməd öz tərcüməsində səhnəni canlandıra bilir. Müəllif təhkiyəsi ilə obrazların nitqi bir-birinə qarışmadan aydın düşüncə elementi kimi görünür: “Qadın göz yaşlarını sildi. Onun gözləri nifrət dolusu baxışlarla parladı.

    – Yaxşı, öldürməyin onu… İndi rahatam. O, xilas olundu, bəs mən?

    Uzun sürən sakitlikdən sonra öz-özünə danışırmış kimi əlavə etdi:

    – İndi məhkum olunan bədbəxt mənəm…”

    Təkcə elə bu bir parçanı Məmməd sanki həmin mənzərəni müşahidə edərək çevirib. Görünür, tərcümə işində əsas şərtlərdən biri də tərcüməçinin hadisələrin içərisinə psixoloji cəhətdən daxil ola bilməsi ilə də bağlıdır.

    Nümunə gətirilmiş mətndə bir ifadə diqqətimi çəkdi. Düşünürəm ki, tərcüməçi “nifrət dolusu baxışlarla” yox, eləcə, “nifrət dolu baxışlarla” yazsaydı, daha dəqiq olardı. Doğrudur, “gözü dolusu” ifadəsi var dilimizdə. Amma “nifrət dolusu” ifadəsini işlətmirik, “nifrət dolu baxışlar” işlədirik. Belə səhvlər və xətalar təcrübənin müddətindən asılı olaraq zaman-zaman aradan qalxır. Həm də tərcüməçi daha iri, geniş həyat hadisələrini əks etdirən əsərlərə müdaxilə etdikcə, yəni tərcümə fəaliyyətini genişləndirdikcə, doğma dilin alt qatlarına enə bilir, dili bütün canlılığı ilə öz varlığında hiss edir. Əməli fəaliyyət zamanı qarşıya çıxan çətinlikləri fəhmi və düşüncəsi ilə həm də dəqiqliklə aradan qaldıra bilir.

    Düşünmək olar ki, Məmməd Məmmədlinin daha irihəcmli əsərlərə nüfuz etmək imkanı və potensialı var.

    “Mavrin qisası” hekayəsinin qəhrəmanı Marietanı müəllif müxtəlif vəziyyətlərdə tanıdır. Tərcüməçinin dilə bələdliyi ayrı-ayrı məqamlardakı ab-havanı obrazın təbiətinə uyğun verməsində özünü göstərir: “Marieta ilk baxışdan həyatından razı və sakit görünürdü. Əhvalı qəmgin olsa da, necə də gözəldi, sanki şahzadəydi. Onu görənlər qızın cazibədarlığı qarşısında heyran qalırdılar”. Tərcüməçi Azərbaycan dilindən gələn emosiyanın təsiri ilə “sanki” sözünün yerinə “elə bil” ifadəsini də işlədə bilərdi. Bəlkə də, bu, mahiyyəti bir az da qabardar, obrazı bir az da canlandırardı.

    Kitabda bu cür, yerində səslənməyə ifadələrə, sözlərə rast gəlmək olar. Ancaq bütün bunlar Məmmədin tərcümə işinin üstünə kölgə sala bilmir. “Uşağı hürkmüş qarınını qucağında alanda çox kövrəldi. – Yazıq balam, – deyərək körpəni öpdü”.

    “Hürkmüş” sözünün əvəzinə “səksənmiş, diksinmiş” sözləri də işlədilə bilərdi. Adətən, “hürkmək” sözünü azərbaycanlılar heyvanlarla bağlı işlədirlər.

    “Dənizdə” hekayəsinin başlanğıcı: “Günorta saat iki idi ki, birdən qapı döyüldü”. Az qala düşünürsən ki, ispan yazıçısı cümləni elə beləcə, Azərbaycan dilində yazıb. Xon Rulfonun “Alovlu gecə” hekayəsi demək olar ki, dialoqlar üstündə qurulub. Tərcüməçi dialoqların orijinaldakı lakonikliyini, yığcamlığını qorumağa çalışıb.

    Kitab halında Məmməd Məmmədlinin tərcümə debütü… Gedişləri, düşüncə orijinallığı, seçdiyi dilə doğmalığı aydın görünən bir  debüt… Endşpiləcən hələ çox yol var… Və Məmmədin bu yolu uğurla gedəcəyinə inanmaq olar.

    “Ay işığında” kitabının bədii tərtibatı gözoxşayandır. Şrift seçiminə diqqət edilsəydi, oxucunun gözünü oxşama tələbatını da ödəyərdi. Bir də onu qeyd etmək istəyirəm ki, tərcüməçi seçim elədiyi müəlliflər haqqında kitabın sonunda qısa məlumat-xronikaları versəydi Azərbaycandilli oxucu üçün maraq doğurardı. Şübhəsiz, tərcüməçi seçdiyi yazıçıların həyat və yaradıcılıq yolları haqqında kifayət qədər geniş məlumata malikdir. Nəzərə almalı idi ki, əsas oxucu kütləsi belə məlumatlardan xəbərsizdir.

    Yaradıcılıqda bu da var ki, müəllifin həyatı və yaradıcılığı haqqında qısa məlumat onun əsərini dərk etməyə vəsilə olur, kömək edir.

    Bütün bunları Məmməd Məmmədlinin gələcək işlərində diqqətdə saxlaması üçün deyirik.

    İspan ədəbiyyatından örnəkləri dilimizə çevirmək zəhmətini öz üzərinə yaradıcılıq istəyi ilə götürmüş tərcüməçinin zəhməti, şübhəsiz, çox təqdirəlayiqdir.

    Tərcüməçinin təqdim elədiyi kitaba “Ay işığı” hekayəsinin adını verməsini də təsadüfi hesab etmirəm. Həyat hadisələrinin sənətdə əks olunması, bir sözlə, sənətin həyatın güzgüsü olması haqqındakı fikir nə qədər qəbul olunmuş düşüncə olsa da, burada bir şərtilik görürəm. Çünki həyat o qədər zəngin, o qədər təkrarsız, bənzərsiz və çoxşaxəlidir ki, onun bütövlükdə bədii əsərə gətirilməsi, şübhəsiz, məcazi xarakter daşıyır. Sənət isə bir növ həyatdakıların ay işığında görünən tərəfləridir.

    Düşünmək olar ki, Məmməd Məmmədli həyat və sənət qarşılaşmasında öz mövqeyini “Ay işığı”  adında ümumiləşdirə bilib. Kitab “Ulduzlu nəşrlər” seriyasındandır və Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ilə “Ulduz” jurnalının birgə layihəsi olaraq işıq üzü görüb. Layihənin rəhbəri Qulu Ağsəs, kitabın redaktoru Həyat Şəmidir. “Təhsil” nəşriyyatında bu il işıqlığa çıxmış “Ay işığı” kitabı ilə Məmməd Məmmədli həm tərcüməçi, həm də nasir kimi inamlı addımını təsdiqləyib.

    Əvvəldə qeyd etdiyim kimi, Məmmədin ədəbi dərgilərdə orijinaldan tərcümə müəllifi kimi imzası ədəbi mühitə kifayət qədər tanışdır. Və ədəbi mühit Məmmədin imkanlarından istifadə edə bilər. Ədəbi əlaqələrdə digər xalqların həyatına yazıçılarımızın müraciət etməsi təbiidir. Şübhəsiz, bədii əsərlərdə haqqında söhbət gedən xalqın koloritini qorumaq üçün dialoqların, ayrı-ayrı etnoqrafik qeydlərin həmin xalqın dilində verilməsi əsərin təsir gücünü daha da artırır. Və bu zaman, şübhəsiz, Məmməd kimi tərcüməçilər də yada düşür.

    Məmməd ziyalı mühitində böyüyüb. Necə deyərlər, sözün əhatəsində dünyaya göz açıb və onun sözün qoxusunu bilməsini də təbii qəbul etməliyik.

    Tərcümə yaradıcılıqdır, özü də ciddi yaradıcılıq! Kifayət qədər çətinliyi və əzabları ilə birgə.

    Məmməd Məmmədlinin tərcüməçilik fəaliyyətinə təsadüfi gəlmədiyini “Ay işığı” təsdiq edir.

    Əli Rza XƏLƏFLİ,

    şair-publisist,

    Beynəlxalq Rəsul Rza mükafatı laureatı

  • Dünyanın məşhur gitaraları

    Dünyanın məşhur gitaraları

    Gitara dünyada ən populyar çalğı alətidir. Təkcə ABŞ-da ildə 2.5 milyon gitara satılır. Belə bir deyim var: Gitaraçını xoşbəxt edən nədir? Cavab isə heç kimin ağlına belə gəlməz: Daha yeni bir gitara. Məhz buna görə istər peşəkar, istərsə də həvəskarlar özlərinə hər dəfə yeni bir gitara alırlar.

    Bildiyimiz kimi rok və bluz tarixində məhşur gitaraçıların məhşur gitaraları olub. Çünki hər bir gitaranın da insan kimi ya kədərli, ya da cəlbedici bir taleyi olur.

    B.B. Kinqin məhşur “Lucille” gitarasının da öz tarıxçəsi vardır. Arkansas klublarının birində konsert zamanı iki kişi Lucille adlı qadının üstündə bir-birinə keçir, hətta əlbəyaxa olurlar. Axırda iş o yerə çatır ki, klubda yanğın törədirlər. Hamı bayıra qaçır. Birdən B.B. Kinqin yadına düşür ki, bahalı “Gibson” markalı gitarasını içəridə unudub. Tez geri dönüb sevimli gitarasını xilas edir və o vaxtdan adını “Lucille” goyur.

    Cimmi Peycin “Les paul” gitarası da öz məhşurluğu ilə yadda qalıb. “Led Zeppelin” qrupunun yaradıcısı olan bu virtuoz gitaraçının karyerası boyu əlindən 1500 gitara keçib. Onun “Nömrə bir” və “Nömrə iki” adlandırdığı gitaraları 59-cu ilin “Gibson Les Paul” gitaralarıdır. Belə güman olunur ki, hazırda o dövrədə buraxılan bu modellərdən yalnız 1000 ədədi işlək vəziyyətdədir.

    Cimi Hendriksin məşhur “Monterey” stratokasteri çox qısa bir həyat sürüb. Bu gitaranı o, Monterey festivalında  “Wild thing” mahnısını ifa etdikdən sonra tamaşaçıların gözü qarşısında yandırmışdır. Bu, rok tarixində ən yaddaqalan hadisələrdən biri oldu. Tamaşaçılar elə düşünürdülər ki, Cimi gitarasını sındırmaqla kifayətlənəcək amma o, gözlənilməz hərəkəti ilə hamını heyrətləndirdi.

    Erik Klapton “Fender” markalı “Blackie” adlandırdığı stratokasterini 1973-cü ildə almışdı və uzun illər onu əlindən yerə qoymadı. Həmin gitaranı o, 2004-cü ilə qədər qorudu və sonra hərracda 1 milyon dollara satdı. Əldə olunan vəsait Klaptonun yaratdığı “Narkotik və alkoqol alüdəçiliyinə qarşı mərkəz”ə yönəldildi.

    İfaçının daha bir “The fool” adlı Gibson SG markalı “psychedelic” gitarası da olub. Klapton onu 1964-cü ildə almışdır, ancaq səhnəyə çıxmazdan öncə onu rənglətdirdi. Gitaranı rəngləyən usta bu işi yaxşı görmədiyindən boyalar biri-birinə qarışdı. Bu vəziyyətdə o, çox qəribə görünürdü. Sonralar bu gitara bir neçə ifaçının əlindən keçib, 90-cı illərə qədər isə gitaranın sahibi amerikalı müğənni və bəstəkar Todd Rundqren olub.

    “The red special”, “The fireplace” və ya “The old lady” – adları müxtəlif olsalar da söhbət “Queen” qrupunun gitaraçısı Brayn Meyin  bir gitarasından gedir. O zaman ifaçının gitara almağa pulu yox idi. Ona görə də belə qərara gəlir ki, özünə mükəmməl bir alət düzəltsin. İfaçı gitarasını atasının köməkliyi ilə 1963-1964-cü illərdə düzəltmişdir. Alətin düzəldilməsində o, evlərindəki masa, köhnə soba, anasının toxuculuqda işlətdiyi mil və köhnə motosiklet detallarından istifadə edib. Bu gitara o dövr üçün ona 18 funt sterlinqə başa gəlir. B.Meyin düzəltdiyi gitaranın səsi başqa qitaraların səsinə bənzəmir, özünəməxsusluğu ilə seçilirdi. Brayn gitarasını məktəbə aparanda sinif yoldaşlarından biri onu öz gitarasıyla dəyişməyi təklif etsə də o, razılaşmır.

    Brayn Mey uzun illər öz sevimli gitarasından ayrılmır və indi də ifaları ilə tamaşaçıların qəlbini coşdurur.

    Məmməd MƏMMƏDLİ

  • Rok, bluz və onun ifaçıları

    Rok, bluz və onun ifaçıları

    Bluz dünyada kədəri ifadə edən yeganə musiqi janrıdır. Onun kökü hələ orta əsrlərdə Amerikadakı quldarlıq qurluşu dövrünə gedib çıxır. Amerikalılar zənciləri Afrikadan zorla tutub, gəmilərlə bütün Sakit okeanı üzərək öz torpaqlarında plantasiyalarda işlətməyə gətirirdilər. Uzun səyahət zamanı çoxları yolda ölür, sağ qalanlarsa, tez bir zamanda materikə ayaq basmalarını arzulayırdılar. Ancaq onları nə gözlədiyini hələ təsəvvürlərinə belə gətirmirdilər. Bu zaman onlar ömürlük köç etdikləri yerlərə özləri ilə mədəniyyətlərini də daşıyırdılar. Zənci qullar plantasiyada əziyyətli işlər gördükcə vətən həsrətli mahnılar oxuyur, bununla həm də vaxtlarını öldürürdülər. Onların oxuduğu mahnıların musiqisi bluz idi. Məhz buna görə bluz kədərli musiqi sayılır. Çünki onlar kökündən qoparılan ağac kimi yad yerlərə gətirilərək ağ insanlar üçün işləməyə məhkum edilmişdilər. Bluz musiqisi cəmi beş notdan ibarətdir. Buna “pentatonika” deyilir. Pentatonika bluza özünəməxsus bir çalar gətirir. Gitara isə bu çaları daha da rövnəqləndirir.

    Bildiyimiz kimi, rok və jazz bluzdan ayrılmış janrlardır. Bütün rok ifaçıları öz karyeralarına başlamazdan əvvəl bluzun sirlərini öyrənirlər. Bu janrın öncülləri qara dərili Robert Johnson, John Lee Hooker və başqaları olub. Zəncilərdən sonra ağ insanlar da bluza maraq göstərmişlər. Ona görə də bluz “ağ” və “qara” olur. Demək olmaz ki, qaradərili ifaçılar ağdərililərdən daha yaxşıdır. Bu, onların istedadından, özünü musiqiyə həsr etməsindən, ona bağlı olmasından asılıdır. Bir çox ağdərili ifaçılar tanıyıram ki, indiyədək onların adları dillər əzbəridir. Bunların sırasında ağdərili Stevie Ray Vaughan, Gary Moore, Eric Clapton, qaradərililərdən isə B.B. King, Albert King, Chuck Berry və başqalarını misal çəkə bilərəm. Bu ifaçılar bluzun kralları sayılır.

    B.B. Kingin məhşur “Lucille” guitarasının öz tarıxçəsi vardır. Arkansas klublarının birində konsert zamanı iki kişi Lucille adlı qadının üstündə əlbəyaxa olurlar. Axırda onlar klubda yanğın törədirlər. Hamı bayıra çıxmağa tələsir. Birdən işfaçının yadına düşür ki, bahalı “Gibson” markalı gitarasını içəridə unudub. Birtəhər geri dönüb sevimli alətini xilas edir və o vaxtdan adını “Lucille” goyur…

    Bluz ancaq gitarada ifa olunur. Heç bir musiqi aləti bu janrın incəliklərini gitara kimi çatdıra bilməz. XX əsrin əvvəllərinə qədər akustik gitara səsinin zəifliyındən orkestrdə özünə yer tapa bilmirdi. O zaman ən çox zərb və nəfəs alətləri dəbdə idi. Ancaq 1952-ci ildə Amerikada iki gitara istehsalçısı – Fender “Telekaster”i, Gibson isə “Les Paul”u buraxdı. Bir qədər sonra Fender 1954-cü ildə özünün məhşur “Stratocaster” modelinin istehsalına başladı. O zamandan gitara yenidən dəbə düşdü. Bir çox musiqiçilər akustik alətlərini kənara qoyub, elektrogitaraya keçdilər. Bir qədər sonra, 60-cı illərin sonlarından başlayaraq, “distortion” səsi kəşf olundu. Elə bu andan rokun tarixi başlayır.

    Jimi Hendrix, yəqin çoxunuz onu tanıyırsınız, bu solaxay ifaçı, o dövrdə qeyri-adiliyi ilə seçilirdi. Jimi “Woodstock” meydanında verdiyi konsertlərilə məhşurlaşmışdı. Onun “All along the watchtower”, “Little wing” mahnılarını bu gün də gitara ifaçıları konsertlərində öz repertuarlarına daxil edirlər.

    Jimi Hendrix Vaşinqtonda anadan olub. Onun valideyinləri afroamerikalı idi. Valideyinlərinin içkiyə qurşanmağı və evdəki dava-dalaşlar Hendrixin sonrakı həyatında təsirsiz ötüşmədi. O, özünü tənha hiss edirdi. Bu tənhalıqdan bezən oğlan gitaranı özünə dost seçmişdi. 60-cı illərin əvvəllərində “Upsetters”, “Curtis Knight” və “Squires” kimi yerli qruplarda çıxışlar etməyə başlamışdır. O, bir çox məhşur ifaçılarla çalışırdı. İçkiyə qurşanmış J. Hendrix həm də narkotik alüdəçisi idi. 20 albomundan 3-ü – “Are you Experienced?” (1967), “Bold as Love” (1967) və “Electric Ladyland” (1968) sağlığında çıxmışdı. Jimi Hendrix dünyasını dəyişəndə onun cəmi 27 yaşı vardı.

    Hə, onu deyirdim axı. Elektrogitaranın kəşfindən sonra rok musiqisi o dövrün cavan nəslini fanatlara çevirdi. Hamı konsertlərə gedir, vaxtlarını maraqlı keçirirdilər. Stadionlarda o qədər insan toplaşırdı ki, adam əlindən tərpənmək olmurdu…

    Hər bir gitara fanatı bilir ki, Carlos Santana əvvəl “Gibson”da çalırdı indi isə “PRS” markasından imzalanmış gitarasında ifa edir. Gary Moore “Gibson”, Jimmy Page “Gibson”, Eric Clapton “Fender”, Jeff Beck “Fender”, Steve Vai “İbanez”, Eric Johnson “Fender”, George Benson “İbanez” gitara istehsalçılarını seçmişlər. Amma sizə onu deyim ki, o zamanlar çeşid o qədər də böyük deyildi. Buna baxmayaraq, həmin istehsalçılar indiyədək populyarlığını qoruyub saxalaya bilmişlər.

    Eric Clapton “Fender” markalı “Blackie” adlandırdığı stratocasterini 1973-cü ildə almışdı və bu gitara, uzun illər onun əlindən düşmədi. Həmin aləti o, 2004-cü ilə qədər qorudu və bundan sonra hərracda onu 1 milyon dollara satdı.

    Eric Clapton müğənni, bəstəkar, bütün dövrlərin ən məhşur gitaraçılarından biridir. Musiqiçilər arasında “Slowhand” (asta barmaq) kimi tanınır. Doğurdan da o, musiqisində Yngwie Malmsteen kimi sürət nümayiş etdirməsə də “Rolling Stone” jurnalında bütün dövrlərin 100 ən yaxşı gitaraçısı arasına ikinci yeri tutur. Onun bütün yaradıcılığı boyu ifaları dəyişikliyə məruz qalıb, ancaq musiqisi bluza köklənib.

    Ümumiyyətlə, rok musiqisini bir janr kimi ayırmaq mümkün deyil. Çünki tarixə nəzər yetirsək görərik ki, Jimi Hendrix, Steve Vai, Eric Johnson, Buckethead biri-birindən tamamilə fərqlənir. Bu sənətkarların çox fərqli çalğı üslubu vardır.

    Dövr dəyişdi, 80-ci illərdə pop musiqisi yarandı. Onun da öz kralları var. Ancaq təəssüf edirəm ki, rok indi o qədər də sevilmir. Azərbaycanda belə musiqiyə heç cavanlar maraq göstərmir. Yaşlılar isə daha çox rokun nostaljisi ilə yaşayırlar. Düşünürəm ki, vaxtilə rokun ürəkləri fəth edən gözəlliyi, cazibəsi kül altında qalmış köz kimi qəlbləri yenidən isidəcək…

    Məmməd MƏMMƏDLİ

  • Starless (cover)

    Starless (cover)

    King Crimson qrupundan çox sevdiyim bir fraza.

  • Ağ stratokaster

    Ağ stratokaster

    Yadımdadı məktəbdə oxuyanda 3 musiqi alətini sevirdim – saksofon, gitara və piano. Bu alətlərin səsi qulaq pərdələrimi titrədəndə ruhum dincəlirdi. Necə oldusa Sabunçu rayonu mədəniyyət mərkəzində (sonradan o binanı uçurdular) piano dərslərinə yazıldım və 3 il sərasər bu alətdə məşğul oldum. O zamanlar evimizdə sınıq bir piano vardı. Yadımdadı “Polonez” çalırdım. Pis ifa etmirdim. Sonda müəlliməm dedi ki, Mamed təqaüdə çıxıram və daha uşaq hazırlaşdırmayacam. Beləcə mənim piano dərslərim başa çatdı. İndi bu alətdən heç xoşlamıram. Məni daha çox simli alətlər cəlb edir. Saksofonda məşğul olmaq istəyi heç vaxt olmasa da aləti sevirdim. Bu adi uşaq marağı idi, bilirdim ki, nəfəs alətləri mənlik deyil.

    Yadımdadır, televizorda “Wayne’s world” (Ueynin dünyası) filmi nümayiş olunurdu. Orada Ueynin ağ Stratokasterdə çalması indiyədək yadımdadı. Bu səhnə məndə gitaraya olan həvəsimi birə-beş artırdı. Çox sevdim bu aləti. Mən böyüdüm və necə oldusa özümə ağ rəngli Stratokaster aldım. Uşaqlıq arzum yerinə yetdi. İndi mən hər gün onda məşğul oluram…

  • Ay işığı – Qustavo Adolfo Bekker

    Ay işığı – Qustavo Adolfo Bekker

    Bilmirəm danışacağım əhvalat hekayəyə, yoxsa əksinə, hekayə əhvalata oxşayır. Bircə onu deyə bilərəm ki, bu əhvalatın kökündə kədərli bir həqiqət dayanır.

    Başqası bu ideyanı götürüb bəlkə də kədərlə dolu fəlsəfi bir kitab yazardı. Mən bu əfsanəni o adamlar üçün yazdım ki, mahiyyətinə varmasınlar, sadəcə bir az əylənib vaxt keçirə bilsinlər.

    O, bir zadəgan ailəsindən idi. Top-tüfəng səsinin, döyüşdə çalınan cəngi zamanı əsgərlərin çıxardığı qəribə səslər arasında anadan olmuşdu. Müharibə vaxtlarında gözünü perqamentdən çəkmədən sonuncu nəğməsini oxuyaraq döyüşçüləri ruhlandırırdı.

    Onu tapmaq istəyənlər yaşadığı geniş sarayda, rəiyyətin bəslədiyi dayçalar, ona xidmət göstərən qulluqçuların əhilləşdirdiyi yırtıcı quşlar arasında axtarmalı deyildilər. Onu hətta bekarçılıqdan nizələrini itiləyən əsgərlər arasında da görmək mümkün olmazdı.

    – Manrike hardadır? Sizin senyor haradadır? -Hərdən anası narahatlıqla xəbər alar, suallar verərdi.

    – Bilmirik, -xidmətçilər də belə cavab verərdi, – yəqin Penya monastırındakı qəbirlərin yanında oturub olülərin danışıqlarına qulaq asır. Yaxud da körpüdə arkanın arasından ötüb keçən çayın dalğalarına baxır. Bəlkə də çökək bir qayada uzanıb ulduzları sayır, göydə axan buludları seyr edir, suyun ləpələrini alışdıran ay işıgına baxır. Başqa sözlə, o, hamının olduğu yerdə olmurdu.

    Həqiqətən də, Manrike tənhalığı sevirdi, hətta o qədər sevirdi ki, öz kölgəsini belə görmək istəmirdi. Çünki kölgəsi onu daim izləyirdi.

    Tənhalığı sevirdi, çünki tənhalıqda xəyala dalır, özlüyündə fantastik dünya yaradırdı. O dünyada qəribə canlılar yaşayırdı, sayıqlamaların görüntüləri, şairin arzuları. O dərəcədə ki, heç nə onu qane etmədiyi üçün dünyasını yenidən qurub-yaradır, təkmilləşdirirdi, düşüncələrini gizli saxlamırdı.

    İnanırdı ki, ocağın közündə min rəngə çalan alovda ruhlar dolaşır. Onlar həşərat kimi bir közdən o birisinə keçir, yaxud da közdən çırtlayan qığılcımlar kimi alovun uclarında rəqs edirdilər. Və bütün günü ocağın yanındakı skamyada sönük, ölü saatlarını keçirirdi.

    İnanırdı ki, çayın dərinliklərində, mamırların arasında, həmçinin də göldə mistik qadınlar, su pəriləri, ruhlar yaşayır. Onlar məyus qalanda köks ötürür, yaxud da mahnı oxuyurdular. Suyun monoton səsində gülüşürdülər. Bütün bunları tam səssizlikdə eşitmək olardı.

    Səmadakı buludlarda, meşənin dərinliklərində, qayaların çatlamış yerlərində müəyyən şeyləri təsəvvürünə gətirib nəyisə görmək, mistik səslərə qulaq asmaq istəyirdi. Qeyri-adi məxluqları görmək arzusunda idi. Mənası anlaşılmaz olan sözləri eşitməyə ümid bəsləyirdi.

    Sevmək! O, sevgini duymaq üçün deyil, arzulamaq üçün doğulmuşdu. Bütün qadınları eyni zamanda sevirdi. Birisini sarışın olduğu üçün, o birisini bal dodaqlarına görə, üçüncüsünü isə yeriyərkən küləkdə əsən qamışa bənzədiyi üçün.

    Hərdən o qədər sayıqlayırdı ki. Bütün gecəni bayırda keçirib göyün üzündə səyahət edən və ətrafında tir-tir əsən, bahalı daş-qaşlar kimi müxtəlif rəngə çalan ulduzlar altında aya baxardı. Belə gecələrin birində o deyirdi:

    – Hə, bu həqiqətdir. Ola bilsin ki, ulduzlardan gələn işıqların hərəsi bir dünyadır. Orada insanlar, qadınlar, gözəl qadınlar yaşayır. Mən onları görə bilməyəcəm, sevə bilməyəcəm! Görəsən, onların gözəlliyi necədir, sevgisi necə olur?…

    Soriada tünd daşdan tikilmiş divarların yanında bir körpü var. Bu körpü qədim şəhərdə olan Templario monastrına aparır. O monastrın torpaqları çayın o tayı boyu uzanırdı.

    Keçmiş dövrün atlıları öz qalalarını artıq tərk etmişdilər. Ancaq onların qalıqlarını indi qəsrlərin divarlarında görmək olardı. Öz ağ gülləri ilə divara sarmaşan bitkilər oranı zəbt etmişdi. Silah-sursat saxlanılan həyətdə külək sanki mızıldanır, sarmaşığı tərpədirdi.

    Bağlarda, həyətlərdə illər boyu tapdalanmayan cığırlar, unudulmuş, yiyəsiz qalmış kollar sanki insan əlindən, budanmadan qorxmadan özlərini göstrirdilər. Sarmaşıq güllər yaşlı ağacların gövdəsindən qalxır, ot basmış küçələr dolaşaraq bir-birləriylə toqquşur, vəhşi qanqallar, gicitkanlar çirkli, natəmiz küçələrdə cücərərək əsl xarabalığı xatırladırdı.

    Gecə idi. Aylı bir yay gecəsi. Yumşaq, ətirli, zərif gecə.

    Manrike körpünü keçib, qaranlıq şəhərin cizgisini bir qədər seyr edib, arxasında olan buludlara tamaşa edə-edə poetik düşüncələrə dalırdı.

    Gecə yarı idi. Ay yavaş-yavaş göyün üzünə qalxmış və özünün ən hündür zirvəsinə çatmışdı. Qovaq ağaclarının sıx olan yerinə çatanda Manrike özündən ixtiyarsız qışqırdı.

    Ağacların fonunda ağ bir ani kölgənin keçdiyini sezdi. O, yenidən görünərək birdən də qaranlıqda gözdən itdi. Manrike onun naxışlı paltarı olan qadın olduğunu düşündü. Bu, xəyalpərəstin ağaclar arasına girib xəyallara daldığı an baş verdi.

    – Axx, naməlum qadın! Belə bir yerdə! Ozü də belə bir vaxtda! Bu mənim axtardığım qadındır. -Manrike öz-özünə danışaraq, ox kimi sıyrılıb, onun dalısıyca düşdü.

    Nəhayət, müəmmalı qadının ağaclar arasında gözdən itdiyi yerə gəlib çatdı. İndi hara getsin? Ora, uzağa, gözün görəcək son məsafəsinəcən, ağacların sıx olduğu yerə qədər.

    – Bu odur, odur! Ayaqlarında qanadları olan, kölgə kimi hərəkət edən qadın! -deyib tez onu axtarmağa başladı. Əlləriylə qovaq ağaclarına dolaşan sarmaşıqları aralayıb özünə yol açırdı. Yol gedə-gedə ağacların budaqlarını, sarmaşıqları qıraraq sonda açıqlığa çıxdı. Aydın səma yeri işıqlandırırdı… Heç kim yoxdur!

    – Ah, bu tərəfə, bu tərəfə, -öz-özünə dedi.- Onun yerdə xəzəl olmuş quru yarpaqlara necə ayaq basdığını, uzun paltarının yerlə necə süründüyünü eşidirəm, -deyib, dəli kimi qaçmağa başladı.- Oraya doğru getsə də heç nə görmürdü. Amma onun ayaq səslərini eşidirəm, -deyib, bir daha mızıldandı. Deyəsən danışdı, hə danışdı… Budaqlar, yarpaqlar arasında vıyıldıyan külək onu eşitməyimə mane oldu. Ancaq heç bir şübhə yoxdur. Oradan səsi gəldi, danışdı… danışdı… Hansı dildə? Bilmirəm, ancaq bu əcnəbi dildə idi… Dönüb həmin istiqamətdə qaçmağa başladı. Hərdən ona elə gəldi ki, qadını bir daha gördü, hətta onu eşitdi. Fikir verdi ki, qadının itdiyi yerdə budaqlar tərpənir. Hətta onun ayaq izlərini də gördüyünə inandı. Sonra onun istifadə etdiyi ətri də burnuna dəydi. Mənasız arzu!

    Ozündən çıxmış halda bir neçə saat ora-bura getməyə başladı. Hərdən dayanıb bir də qulaq asırdı.

    Çayın sahiliylə uzanan, ucsuz-bucaqsız bağçalarda gəzərək sonda bir qayanın üstündə tikilən kiçik bir San Saturio kilsəsinə çatdı.

    – Bəlkə buradan bu mürəkkəb labirintə təhqiqatımı davam etdirərəm, -deyib əlində tutduğu xəncərlə qayalara dırmaşmağa başladı.

    Qayanın ən uca nöqtəsində durub, şəhərin ən uzaq evlərini, küçələrini görürdü. Dueronun böyük bir hissəsi onun ayaqları altında idi.

    Qayanın başında ətrafına göz gəzdirdi. Baxdıqca heç bir yerdə kafirlik gözə dəymədi.

    Göyün üzündə işıq saçan ay, o biri sahilə üzən gəminin özündən sonra buraxdığı izi aydın göstərirdi.

    O, gəmidə deyəsən həmin qadını gördü. Şübhəsiz, bu o qadın idi, ağacların arasında gördüyü qadın. Onun arzuladığı qadın… ən dəlisov arzuların reallaşdığı an… Keçi kimi qayadan düşəndə papağını yerə saldı. Papağın üstündəki lələyi onun qaçmasına mane olurdu. Əynindəki gödəkçəni çıxarıb, külək kimi körpüyə doğru qaçdı.

    Fikirləşirdi ki, gəmi sahilə yan alana qədər tezcə şəhərə çatacaqdır. Bu bir dəlilikdir! Manrike təngnəfəs və tər içində gəminin yan aldığı yerə çatanda sərnişinlər artıq darvazadan keçib Soriyaya gedirdilər.

    Qapıdan keçib-gedənləri görmək ümidini itirsə də onların şəhərdə hansı evə düşəcəklərini də bilmək arzusunu itirdi. Onları görmək fikrini beynindən çıxartmadan küçələri dolaşmağa başladı.

    Soriyanın küçələri hər zaman olduğu kimi dar, qaranlıq və müəmmalı idi. Orada qulaqbatırıcı bir səssizlik hökm sürürdü. Bu səssizliyi hərdən it hürüşmələri, yaxud da hansısa bir qapının örtülərkən cırıltı verməsi, atın kişnəməsi və qabaq ayaqlarını qaldırarkən bağlandığı zəncirdən gələn səs pozurdu.

    Manrike gecənin hənirinə –  kiminsə küçənin başından dönərkən eşidilən ayaq səslərinə, onun arxasınca danışanlara qulaq asaraq bir tərəfdən o biri tərəfə gedirdi.

    Sonda daşdan tikilmiş qaranlıq və köhnə evin yanında dayandı. Dayanan kimi gözlərində sevinc və təsvirolunmaz ifadə parıldadı. Həmin evdə, kiçik sarayda, əgər belə demək olarsa, yuxarı pəncərələrin birindən işıq gəldiyini gördü. Mülayim və yumşaq işıq zərif qızılı tül pərdədən keçib evin qarşısındakı kiçik həyəti işıqlandırırdı.

    – Artıq heç bir şübhə qalmır. Mənim müəmmalı xanımım bu evdə yaşayır- cavan oğlan belə düşünüb, gözlərini pəncərədən çəkmədən astadan dilinin altında mızıldandı. O, şəhərə girişi olan qapıdan keçmişdi… Oradan da qəsəbəyə doğru gəlirdi… bu qəsəbədə bir ev var və gecədən keçməsinə baxmayaraq, həmin evdə yaşayan qız oyaq idi və otaqda şam yandırmışdır. Hə, bu onun evidir.

    Bu fikirdə qaldıqca beynindəki fantaziya yenidən cücərməyə başladı. Sübhə qədər qotik pəncərənin altında gözlədi. Səhərə qədər də həmin otaqdakı işıq yanılı qaldı.

    Günəş çıxanda evin taxta qapısı yavaş-yavaş, cırıltı ilə açıldı. Oradan gözlərini ovuşdura-ovuşdura əlində bir topa açar tutmuş bir silahdaşıyan çıxdı. Əsnəyəndə ağzındakı dişləri timsah dişlərinə bənzəyirdi.

    Manrike adamı görən kimi onun üstünə atıldı.

    – Bu evdə kim yaşayır? O qızın adı nədir? Haralıdır? Soriaya nə üçün gəlib? Əri var? Cavab ver, cavab ver heyvan, -bu, bir növ onun salamı idi, qolundan yapışıb silkələyə-silkələyə yazıq silahdaşıyana aramsız olaraq suallar yağdırırdı. O da qorxmuş gözlərlə Manrikeyə bir qədər baxıb tutula-tutula dedi:

    – Bu evdə Alonso de Valdekueyos adlı çox hörmətli bir senyor yaşayır. O, ərəblərə qarşı döyüşdə yaralanmışdır.

    – Bəs onun qızı var? – Cavan oğlan səbirsizcəsinə onun sözünü kəsdi. – Onun qızı, bacısı, yaxud da arvadı fərqi yoxdur.

    – Onun heç bir qadını yoxdur, senyor.

    – Yoxdur!… Bəs həmin otaqda kim yatır? Səhərə qədər ordan işıq gəlirdi.

    – Orda? Orda mənim senyorum Don Alonso yatır. Xəstə olduğu üçün işığı səhərəcən yanılı goyur.

    Onun bu sözləri Manrikeni o qədər təəccübləndirdi ki, sanki ümidi bir işıq şüası kimi ayaqlarının altına düşdü.

    – Mən onu tapmalıyam, tapmalıyam. Əgər onu tapsam… əminəm ki, onu tanımalıyam… Necə? Bunu deyə bilmərəm, amma onu tanımalıyam. Onun ayaq səsləri, onun dediyi sözlər… onun paltarını bir də görsəm bu mənə onu tanımağıma bəs edəcək. Gündüz, ya gecə, fərqi yoxdur, onun ağımtıl paltarı gözümün qabağındadır. Günün hansı vaxtı olursa-olsun, yerlə sürünən paltarın xışıltısı, onun səsindəki anlaşılmaz ifadələr hələ də qulağımda səslənir… Nə dedi?… Nə dedi? Ah! Kaş ki onun dediklərini başa düşəydim. Amma dediklərini anlamasam da onu tapacam… onu tapacam. Bunu mənə ürəyim deyir. O məni heç zaman aldatmır. Amma düzdür ki, boş yerə Soriyanın küçələrini dolaşdım. Bütün gecəni oyaq qaldım. İyirmi doblas xərclədim. Evin xanımlarını, silahdaşıyanları danışdırdım. San Nikolasda bir qocaya su verdim. Fikirləşdim ki, bu Allaha xoş gedər. Kollecdən çıxanda oranın rəhbərinin faytonunun arxasınca düşdüm. Onun paltarının mənim müəmmalı xanımıma mənsub olduğunu düşünmüşdüm. Ancaq fərq etməz. Mən onu tapmalıyam. Və bilirəm ki, əziyyətim yerdə qalmayacaq.

    Görəsən, onun gözləri necədir? Çox güman ki, mavidir. Mavi və səma kimi nəm. Belə gözlər mənim xoşuma gəlir. Onlar çox ifadəlidirlər, melanxolikdirlər. Hə, yüz faiz gözləri mavidir. Və onun qapqara uzun saçları külək əsəndə sanki dəniz tək dalğalanırlar. Mənə elə gəldi ki, o gecə onun saçlarını gördüm. Hə, saçları qara idi.

    Ona mavi gözlər necə də gözəl yaraşır. Saçları isə açıq, dalğalı və tünd. Özü də hündürboy idi. Mələklər kimi hündür və qamətli idi. Onun səsi!… Onun səsini eşitdim. Qovaq ağaclarının yarpaqlarında əsən küləyin vıyıltısı kimi çox yumşaq səsi vardır.

    Və bu qadın mənim arzularımın ən gözəlidir. O da mənim xoşuma gələn şeyləri xoşlayır, mənim kimi fikirləşir, nifrət etdiyim şeylərə də mənim kimi nifrət edir. Onun qəlbi mənim qəlbimdəndir. O məni görəndə qəlbi titrəyəcək? O məni onu sevdiyim qədər sevməsə də olar. Amma mən onu bütün qəlbimlə sevirəm.

    Gedək, onu ilk dəfə gördüyüm yerə gedək… Kim bilir, bəlkə o da mənim kimi şıltaqdır? Mənim tənhalığımın dostu. Arzulayan qəlblərin yoldaşı. O da mənim kimi xarabalıqda, gecənin səssizliyində gəzməkdən zövq alır?

    Don Alonso Valdekueyosun silahdaşıyanı Manrikenin gözlərini açmaqdan, ona həqiqəti söyləməkdən düz iki ay keçdi. Bu vaxt ərzində o göydə buludların arasında xəyallara dalır, özünü aldadırdı. Gerçəklikdə isə bu xəyallar uçub yox olurdu. Düz iki ay ərzində həmin müəmmalı qadını axtardı. Onun qəlbindəki xəyali sevgisi get-gedə böyüyürdü. Sonda bu cavan oğlan bağlar, küçələr arasında itib azdı.

    Gecə sakit və gözəl idi. Ay səmanın ən ucqar nöqtəsində bütün gücü ilə işıldayırdı. Külək sanki ağacların yarpaqları arasında dolaşırdı.

    Manrike monastıra gəlib arkalar arasından oraya boylandı. Heç kim yox idi.

    Oradan çıxıb, Dueroya aparan küçə ilə getdi. Az qala qışqıracaqdı.

    Orada onun gözü dünyalar qədər sevdiyi həmin o ağ paltarlı qadını sezmişdi.

    Yenə onu tapmaq ümidiylə qaçmağa başlayır. Onu gözdən qaçırdığı yerə gəlib çatır. Ancaq ora çatanda dayanır. Yerə baxıb bir qədər hərəkətsiz qalır. Birdə-birə ona əsəb, qorxu gəlir. Bu qorxu onun bütün bədənini titrədir. Hətta qıcolma da yaranır. Sonda dəhşətli bir qəhqəhə çəkir.

    Bu zaman gözünə görünmüş həmin o ağ paltarlını bir anlıq yenə də gördü.

    Ah! Bu, ayın şüası idi. Külək ağacın budaqlarını tərpətdikcə qaranlıqda ay öz şüası ilə oradan sivişib özünə yol taparaq yerə şöləsini salırdı.

    Bir neçə il keçdi. Manrike oz sarayında gotik üslubunda olan odun peçinin yanında hərəkətsiz oturmuşdu. Küt baxışlarını boşluğa zilləmişdi. Anasının nəvazişlərinə, qulluqçuların məsləhətlərinə heç fikir vermirdi.

    – Sən cavansan, gözəlsən, -anası ona deyirdi.- Nəyə görə tənhalıqda özünü əldən salırsan? Niyə özünə sevimli bir qadın tapmırsan ki, o da səni sevib xoşbəxt etsin.

    – Sevgi!… Sevgi ayın şöləsidir, -oğlan dilinin altında mızıldandı.

    – Nəyə görə bu yuxudan ayılmırsınız? -Xidmətçilərdən biri ona dedi -Ayaqdan başa qədər dəbilqələrinizi geyinmirsiz? Öz bayrağınızı qaldırıb döyüşə getmirsiz? Döyüşdə qələbə qazanırlar.

    – Qələbə!… Qələbə ayın şöləsidir.

    – İstəyirsiniz sizə Arnaldonun bəsdələdiyi sonuncu mahnısını oxuyum?

    – Yox! Yox! -Cavan oğlan etiraz etdi- Heç nə istəmirəm… Yəni istiyirəm məni rahat buraxasınız. Mahnılar… Qadınlar… Qələbə… Xoşbəxtlik… Hamısı yalandır. Xəyalımızda qurduğumuz şeylərdi. Boş və mənasız yerə onların dalısıyca düşürük. Nə üçün? Ayın şöləsini tapmaq üçünmü?

    Manrike dəli olmuşdu. Ən azından hamı onun barəsində belə fikirləşirdi. Ancaq mən belə düşünmürəm. Hesab edirəm ki, o, yuxudan ayılmışdır.

    Qustavo Adolfo Bekker

    İspancadan çevirdi: Məmməd MƏMMƏDLİ

    “ULDUZ” Jurnalı – aprel 2018