Məmməd Məmmədli bədii yaradıcılığa ispan və Latın Amerikası müəlliflərinin əsərlərini dilimizə çevirməklə başlayıb. İlk dəfə “ULDUZ” jurnalında (2006) Visente Blasko İbanesin “Dənizdə” və “Mavrın qisası” hekayələrilə çıxış edib. İspan yazıçısı Xavier Serkasın “Təhrik” (El Móvil) povestini tərcümə edəndən sonra (2007), əsərin qəhrəmanı Alvaro onu orijinal əsər yazmağa təhrik edib. “Axırıncı yol” povesti məhz belə yaranıb. Sonradan müəllif fantastik janra müraciət edib. “Xüsusi maddə axtarışında” (2016) və “Yerdələnin birinci mərtəbəsi” (2025) əsərlərini yazıb. Məmməd Məmmədli mətnlərində retrospectiv yazı tərzilə seçilir. Hadisləri axırdan əvvələ doğru nəql etməklə oxucunu əsərin təhlükəli ərazilərindən keçirərək səbəb axtarışına çıxarır. Kainat, yadplanetlilər müəllif üçün əsas mövzulardı. Yazıçı bədii əsərləri və tərcümələrilə əsasən “ULDUZ” jurnalında çap olunur. Müəllifin “İşıqdan gözləri qamaşanlar”, “Ərafın dərin qatlarında” və “Mən atamı xatırlamıram…” hekayələri kulis.az, manera.az saytlarında da dərc olunub.
Bu gün Kosmonavtika Günüdür. Yuri Qaqarin 1961-ci il aprelin 12-də Yerin orbitinə çıxan ilk Sovet kosmonavtı kimi bu tarixi günün ilk möhürü vurub. Əlbəttə kosmosun öyrənilməsi ondan sonra da davam edir. Gəlin insan sivilizasiyasının ilk kosmik addımlarını atan öncül simaların keçdiyi yolu birlikdə izləyək.
Sovetlər Birliyi, indiki Rusiya kosmosun öyrənilməsində birinci ölkələrdəndir. Rus alimi Konstantin Tsiolovski Yerin atmosferindən kənarda uçuşun mümkünlüyünü nəzəri cəhətdən əsasını qoyub, eyni zamanda raketlərin kosmosda uça biləcəyini elmi əsaslarla sübuta yetirib.
Tsiolovskinin yolunu davam etdirən Sergey Korolyov isə ilk süni peykin, sonradan isə insanın Yerin orbitinə çıxarılmasını həyata keçirib.
Yuri Qaqarin kosmosa qalxan ilk insan olub. Onun 1961-ci il aprelin 12-də Vostok-1 komik gəmisi ilə Yer ətrafında uçuşu 1 saat 48 dəqiqə çəkib ki, bu da onu kosmosun əfsanəvi simalarından birinə çevirib.
Kosmosda ilk uzunmüddətli uçuşu isə sovet kosmonavtı German Titov həyata keçirib. Həmin ilin avqustun 6-da Yeri 17 dəfə dövrə vuran sovet kosmonavtı 1 gün, 1 saat, 11 dəqiqə kosmosda qalıb. Bu müddət ərzində German Titov 700 min kilometr məsafə qət edib.
Andrian Nikolayev kosmosda hərbi təcrübələr aparan ilk kosmonavt sayılır. Əslən çuvaş olan Andrian Nikolayev tarixə ilk türk əsilli kosmonavt kimi düşüb. İlk qadın kosmonavtı isə Valentina Tereşkova olub.
Aleksey Leonov kosmik fəzada 12 dəqiqə qalmaqla ilkə imza atıb. Bu tarixi hadisə 1965-ci ilin martın 18-də baş verib.
Nil Armstronq isə Aya uçan birinci amerikalı kosmonavtdır. O, 1969-cu il aprelin 20-də Apollo-11 komik missiyası zamanı Ayın səthinə enib.
Bryus Makkendless isə kosmik modul ilə heç bir mexaniki əlaqə olmadan fəzaya çıxan ilk NASA astronavtı kimi yadda qalıb.
İlk dəfə kosmosa qalxan turist isə amerikalı milyonçu Dennis Titodur.
Kosmosun öyrənilməsində bir çox ölkələr də imza atıb. 2024-cü ilin ən yadda qalan hadisəsi qardaş Türkiyənin ilk dəfə komik heyətlə Yerin orbitinə çıxmasıdır. İlk dəfədir ki, Türkiyə astronavtı Alper Gezeravcı kainatı fəth edir. O, kosmosda olduğu zaman 13 elmi təcrübə aparıb.
Soyuq idi, çox soyuq. Xəzri havada rəqs edən yağışı adamın düz üzünə çırpırdı. Bu zəhlətökən dəqiqələrdə yolla gedənlərin yeganə arzusu evlərinə çatıb isti otaqlarına təpilmək idi. Dekabrın ilk həftəsi sərt başlamışdı. Sinoptiklər qar yağacağına söz vermişdilər. Küləyin başdan qapaz vuracağından qorxan Telman da papağından bərk-bərk yapışıb, iti addımlarla işlədiyi xəbər agentliyinə tələsirdi.
Mədəniyyət şöbəsinin müdiri idi. Müxbirlik işindən razı olsa da maaş onu qane etmirdi. Binaya daxil olanda papağını çıxarıb əlilə yaşını çırpdı. Liftə minib otağına qalxdı. Həmkarı Araz onu görən kimi yanladı:
-Telman müəllim, Akademik Milli Dram Teatrında “Qeyrətini itirənlər” tamaşasının premyerasına getməlisiniz. Tamaşa axşam saat 16:00-da başlayır. Telman duruxdu, zəndlə Arazın üzünə baxdı və uzun fasilədən sonra xəbər aldı:
-O nə tamaşadır elə, “qeyrətini itirənlər…” başqa ad tapmadılar?!
-Bilmirəm, Telman müəllim, onu bilirəm ki, bu axşam tamaşanın premyerasıdır.
Telman paltosunu çıxarıb asılqandan asdı, sonra da kompüterini açıb xəbər portallarında günün baş xəbərlərini nəzərdən keçirdi. Gözü “Ölkədə benzin bahalaşdı…” başlıqlı yazıya sataşanda elə bil kefinə soğan doğradılar.
-Görürsən? Qiymətlər qalxır, saytlar yazır. Xaraba qalsın bu ölkəni! – deyib, dişi ilə Winston qutusundan bir siqaret çəkib çıxartdı. Nəzərlərini tavana dikib dərindən bir qullab aldı və tüstülədə-tüstülədə alaqaranlıq dəhlizdə o baş – bu baş gəzişdi.
Telman balacaboy, kök bir kişi idi. 45 yaşını təzəcə adlamışdı. Binə Ticarət Mərkəzindən aldığı yeni kostyumu, uzun güllü qalstuku, qarsılmış bığları və qabağa çıxmış qarnı ona əsl müdir görkəmi verirdi.
Bu arada idarənin bərkgedənləri işlərinə fasilə vermək bəhanəsi ilə həmişəki kimi kül qabının ağzını kəsdirmişdilər, ciddi görkəmdə nəyisə müzakirə edirdilər. Telman onların məclisinə qoşulmadı, sonuncu tüstünü acgözlüklə ciyərlərinə çəkərək otağına qayıtdı.
İşini görə-görə Arazdan gedəcəyi tədbirin vaxtını bir də dəqiqləşdirdi. İdman şöbəsinin əməkdaşı Seymur qapıdan içəri boylandı.
-Mədəniyyət şöbəsinə eşq olsun!
Telman arxaya söykənib əli ilə qarnını sığalladı. Seymur otağın küncündə kompüterə başı qarışan Məmmədə işarə edərək:
-Yeni əməkdaşınız necədi, işə uyğunlaşa bilirmi?
Məmməd kompüterdə nəsə yazırdı.
-Salam, ay Məmməd, vəziyyət necədi?
Məmməd barmaqlarını klaviaturanın üstündə gəzdirib başı ilə təsdiqləyici bir işarə cızdı. Onun bu hərəkəti “mən məşğulam və hər şey əladır” anlamına gəlirdi.
Telman qarnını qabağa verdi:
-Ay Seymur, özün görürsən, bahalıqdı, amma maaş artımından bir söz demirlər. Dünən 400 qram çörəyi 1 manata aldım. Yeyə bilmədim, boğazımdan keçmədi, elə bil mədəm kiçilmişdi.
-Peşəni dəyiş! Müxbir çörəyi üstünə şəkər tozu səpilmiş bulkaya bənzəyir. Başımızı aldadırlar…
Müqəddəs Ailə (Sagrada Familia) özülü və təməli baxımından, həmçinin daşıdığı missiya etibarı ilə müstəsna bir məbəddir. Dahi arxitektor Antoni Qaudinin bir “övladı” kimi bu memarlıq incisi xalq üçün yaradılıb. Və artıq beş nəsil Barselonada ucalan bu məbədin inkişafına şahidlik edir. Düz 140 il bundan əvvəl, bünövrəsinin qoyuluşundan bu günədək Bazilika hələ də tikilir.
Bazilikanın müəllifi Antoni Qaudinin ölümündən sonra tikinti işlərini onun tələbələri, sonradan isə müxtəlif memarlar davam etdirib. Ancaq dahi arxitektorun ilkin layihəsi İspaniyada başlayan vətəndaş müharibəsi zamanı məhv edilir. Nəticədə Qaudinin sonuncu işini bərpa etmək istəyənlər onu bir qədər dəyişdirir və bu da cəmiyyətdə narazılıq yaradır. Barselonanın təhrif olunmuş memarlıq incisi indi yerli əhalinin boğazında ilişib qalan tikanlı sümük parçasına çevrilib. Abidənin ətrafında yaşayanların evləri dağıdılıb və daha 1000 ailənin evinin sökülməsi nəzərdə tutulur. “Müqəddəs Ailə kilsəsindən zərər çəkənlər” cəmiyyətinin rəhbəri məhkəməyə müraciət edib. Əlbətdə bütün bunlar ölkəyə daha çox turist cəlb etmək üçündür. 25-40 avro arasında dəyişən biletlərdən yığılan pul Bazilikanın tikintisinə xərclənir. Gəlin bu abidənin möhtəşəmliyini birlikdə seyr edək.
Müqəddəs Ailə Bazilikasının tikintisini xronoloji ardıcıllıqla verirəm.
1925-ci il – abidənin Doğulma fasadında Müqəddəs Varnava zəng qülləsi tamamlanır. Varnava apostoluna həsr olunmuş qüllə Antoni Qaudinin bitirdiyi yeganə zəng qülləsi olub. Bir il sonra, 1926-cı ildə Qaudi dünyasını dəyişir və onun işini tələbəsi Domenek Suqranyes davam etdirir.
1958-ci il, martın 19-u, San Xose bayramı – Doğulma fasadında Müqəddəs Ailəni təsvir edən heykəltəraşlıq nümunəsi yerləşdirilir. Əsərin müəllifi Jaume Busketsdir.
1976-cı il – İztirab (Pasión) fasadının zəng qüllələri tamamlanır və yan neflərin fasadlarının tikintisinə başlanılır.
1986-cı il – Bütün neflərin bünövrələri, sütunlar, tağlar və əsas nefin fasadları, transeptlər, transepsiya və apsis tikilməyə başlanılır. İşlər 2010-cu ildə tamamlanır. XX əsrin ortalarına qədər tikintidə, müasir dövrdən fərqli olaraq taxtabəndlər qurulurdu. Bazilikanın tikintisində hələ də bu üsuldan istifadə olunur.
2016-cı il – Virgen de los Dolores konstruksiyasında keşişlərin geyim otağı və qalereya tamamlanır.
2018-ci il – İztirab (Pasión) fasadının fronton hissəsində Xaç yerləşdirilir.
2020-ci il – İsa Məsih və Müqəddəs Məryəm qüllələri hündürlükdə Doğulma və İztirab (Pasión) qüllələrini keçir.
2021-ci il – bütün qüvvələr Bazilikanın ikinci ən hündür qülləsi, 138 metrlik Müqəddəs Məryəmin tamamlanmasına yönəlir.
2021-ci ilin iyul ayı – fust trenkadislə bəzədilir. Şəkildə onun aşağı hissəsi görünür. Fustun yuxarı və aşağı hissləri mavidən ağa çalan bədii keramik trenkadislə, ucları isə qızılı Venesiya mozaikası ilə örtülüb.
2021-ci il, 9 noyabr – Müqəddəs Məryəm qülləsinin döymə üsulu ilə hazırlanmış on iki ulduzdan ibarət tacı qoyulur.
2021-ci il, 29 noyabr – Müqəddəs Məryəmin sonuncu ulduzu qoyulur. Bu tarixi hadisə Barselonanın imicini tamamilə dəyişir.
2021-ci il, 8 dekabr – Müqəddəs Ailədə Müqəddəs Məryəm qülləsinə xeyir-dua verildiyi gün. Bazilikanın artıq tamamlanmış ən hündür ikinci qülləsi işıqlandırılır.
2022-ci il –yevangelistlərə həsr olunan dörd qüllədən ikisi – Luka və Mark qüllələri tamamlanır. Bu il həm də onların ilk dəfə uc hissəsi işıqlandırılır.
2023-cü il, 12 noyabr – Müqəddəs Ailə Bazilikasında ilk dəfə olaraq dörd yevangelist qüllələrindən ibarət kompleksin açılışı, eyni zamanda xeyir-dua verilməsi və işıqlandırılması mərasimi keçirilir. İsa Məsih qülləsini əhatə edən 135 metrlik yevangelist qüllələri mərkəzi kompleksin tərkib hissəsi sayılır. Beləliklə Müqəddəs Məryəm də daxil olmaqla 6 qüllədən 5-i tamamlanmış olur. İsa Məsih qülləsinin bitirilməsi 2026-ci il üçün nəzərdə tutulub.
Tünd, soyuq, güclü küləklər nəticəsində atmosferində zolaqlar əmələ gəlmiş nəhəng buzlu Neptun Günəş sistemində ən sonuncu, səkkizinci planetdir. Yerlə müqayisədə Günəşdən 30 dəfə uzaqda (30 astronomik vahiddə) yerləşir. 1846-cı ildən 2011-ci ilədək Neptun öz orbiti üzrə bir dəfə dövrə vurub.
Neptun səmada adi gözlə görünməyən və kəşf edilməzdən öncə riyaziyyatçılar tərəfindən proqnozlaşdırılan yeganə planetdir.
Planeti 1846-cı ildə Johann Galle kəşf etmişdir. Bu planet dəniz allahının adını daşıyır.
Ölçü və məsafə
Radiusu 39,625268 km olan Neptun yerdən təxminən 4 dəfə böyükdür. Əgər Yer 50 qəpik ölçüsündə olsaydı, o zaman Neptun beysbol topu boyda olardı.
Neptun Günəşdən 4.500 milyon km məsafədə yerləşir ki, bu da 30 astronomik vahidə bərabərdir. Bir astronomik vahid (qısaca AV) Yerdən Günəşə qədər olan məsafə sayılır. İşıq bu məsafədən Neptuna 4 saata çatır.
Orbiti və oxu ətrafında fırlanması
Neptunda bir gün 16 saata bərabərdir. Günəş ətrafında orbitini 165 ilə başa vurur.
Hərdən Neptun cırtdan planet olan Plutondan da o tərəfə gedib çıxır. Plutonun oval orbiti onu Neptunun hüdudlarına gətirib çıxarır. Bu hadisə 20 ildən 248 il aralığında baş verir. Bu zaman Pluton Günəşə Neptundan da yaxın məsafədə olur. Və bu hadisə 1979-cu ildən 1999-cu ilə qədər baş vermişdir. Ancaq Pluton Neptunla heç vaxt toqquşa bilməz.
Neptunun oxu ətrafında fırlanması 28° təşkil edir. Bu cəhət onu Marsa və Yerə bənzədir. Başqa sözlə desək, Neptunda Yerdəki kimi ilin fəsilləri baş verir. Ancaq Neptunda il uzun olduğu üçün hər fəsilin payına təxminən 40 il düşür.
Yaranması
Neptunun formalaşması Günəş sisteminin 4.5 milyon il bundan öncə yaranma dövrünə təsadüf edir. Yaxın qonşusu Uran kimi də bu planet çox güman ki, Günəşin yanında formalaşıb sonradan yerini dəyişmişdir. Bu hadisə 4 milyon il bundan əvvələ gedib çıxır.
Quruluşu
Neptun və Uran Günəş sisteminin ən sonuncu iki planetləridir. Onlar çox boyükdur. Kiçik daş nüvələri su, metan, ammiakla örtülüdür. Nəhəng planetlər sırasında Neptun həm də ən sıx planetdir.
Alimlər belə fikirləşir ki, Neptunun buludları altında qaynar sudan ibarət okean ola bilər. Və bu okean buxarlana bilmir, çünki planetin yüksək cazibə qüvvəsi onu özündə saxlayır.
Səthi
Neptunun sərt səthi yoxdur. Onun sıx atmosferi planetin səthindəki su ilə qarışmışdır.
Atmosfer
Neptunun atmosferi əsasən hidrogen, helium və bir az da metandan ibarətdir. Neptunun qonşusu Uran tərkibindəki metan qazı sayəsində mavi rəngə çalır, amma Neptun daha parlaq tünd göy rəngdədir. Ola bilsin planetin tərkibində qeyri müəyyən bir element var ki, onu belə rəngə boyayır.
Neptun bizim Günəş sistemində ən küləkli bir yerdir. Planetin uzaq məsafədə yerləşməsinə baxmayaraq Günəşdən az istilik alır, orada olan küləklər Yupiterdən üç dəfə, Yerdən isə doqquz dəfə güclüdür. Külək atmosferdə olan donmuş buludları saatda 2000 kilometrədək ora-bura qovur. Yerdə isə ən güclü külək saatda 400 kilometrə çatır.
1989-cu ildə planetin atmosferində yaranan “Böyük tünd ləkə” adlı oval şəkilli qasırğa o qədər nəhəng idi ki, bütünlüklə Yeri örtə bilərdi. Bu qasırğa o vaxtdan yox oldu amma əvəzində planetin müxtəlif yerlərində yeniləri yarandı.
Həyat mümkünlüyü
Bildiyimiz həyat Neptunun mühitində düşündüyümüz kimi deyil. Hərarət, təzyiq ekstremal həddə çatır və buna görə də orada mürəkkəb orqanizmlər tab gətirə bilməz.
Peyk
Neptunun 13 tanıdığımız və öz təsdiqini gözləyən daha bir peyki vardır. Neptunun ən böyük peyki olan Triton 10 oktyabr 1846-ci ildə William Lassell tərəfindən kəşf olunmuşdur. 17 gündən sonra isə Johann Galle planeti kəşf etmişdir. Neptuna yunan mifologiyasında olan dəniz allahının adı verildiyi üçün, onun peyklərinə də kiçik dəniz allahları və nimfaların adları verilib.
Triton Günəş sistemimizdə ən böyük peykdir. Belə güman olunur ki, bu peyk sərbəst göy cismi olub, sonradan isə Neptunun cazibəsinə düşüb. Triton çox soyuq bir peykdir. Onun səthində hərarət –235°-yə enir. Amma Tritonun belə donmasına baxmayaraq Voyacer 2 zondu orada qeyzerlər aşkar etmişdir.
Halqaları
Neptunun məlum olan 5 halqası vardır. Bu halqalar planetə yaxın məsafədə yerləşir. Adları Galle, Leverrier, Lassell, Arago və Adams kimi alimlərin adlarını daşıyır. Neptunun bu halqaları çox gəncdir.
Neptunun halqaları maraqlı formada qruplaşıb. Onlara Azadlıq, Bərabərlik, Qardaşlıq və İgidlik adları verilmişdir.
Maqnitosfer
Burada maqnitosfer planetin fırlanma oxundan 47° dəyişir. 60° oxu üzərində fırlanan Uranın maqnitosferində olduğu kimi Neptunun da təbiətində oxu ilə maqnetik sahə uzlaşmadığı üçün dəyişikliklər baş verir. Neptunun maqnetik sahəsi Yerin maqnitosferindən 27 dəfə güclüdür.
STİVEN SPİLBERQİN ELMİ-FANTASTİK JANRDA ÇƏKDİYİ FİLMLƏR BU JANRA OLAN BAXIŞI DƏYİŞİB.
Məşhur hollivud rejissoru Stiven Spilerqin ən sevdiyi mövzulardan biri də yadplanetlilərdir. Rejissor indiyədək bu əcaiblərə 3 film həsr edib. Onun “Üçüncü növ yaxın görüşlər” filmi elmi-fantastik janra olan baxışı dəyişib. Stiven Spilberq sübut edib ki, bu janrla kütləni özünə cəlb etmək olar.
Üçüncü növ yaxın görüşlər (Close Encounters of the Third Kind)
“Üçüncü növ yaxın görüşlər” Amerikalı rejissor Stiven Spilberqin 1977-ci ildə ekranlaşdırdığı ilk elmi-fantastik lentidir. Süjetin mərkəzində insanların yadplanetli sivilizasiya ilə görüşü dayanır. Filmin adı insan varlığı ilə yadplanetli arasındakı əlaqənin dərəcə bölgüsündən götürülüb ki, burada “üçüncü növ” sözü naməlum canlılar üzərində aparılan müşahidələr anlamına gəlir. 20 milyon dollar büdcə ilə çəkilən “Üçüncü növ yaxın görüşlər” ekran əsəri prokatda 306 milyon toplamışdır.
Yadplanetlilər haqqında bundan əvvəl və sonra filmlər çəkilsə də məhz Spilberqin bu şah əsəri tamaşaçıların gözündə möhtəşəm bir film kimi yadda qaldı. 9 Oskar qazanan “Üçüncü növ yaxın görüşlər” elmi-fantastik janra olan münasibəti dəyişdi, sübut etdi ki, bu janrla da kütləni özünə cəlb etmək olar.
Baş rolları Riçard Dreyfus və Teri Qarr canlandırır. Filmdə məşhur Fransa rejissoru Fransua Trüffo da çəkilib.
***
Yadplanetli (E.T. the Extra-Terrestrial)
Spilberqin “Yadplanetli” filmi (1982) Elliot adlı bir oğlan uşağının yadplanetli ilə dostluğundan bəhs edir. Süjetə görə başqa ulduzdan gələn bir qrup tədqiqatçı Kaliforniya meşələrində bitkilərdən nümunələr götürürlər. Ancaq insanları görən əcaib məxluqlar tələsik kosmik gəmilərinə qayıdır və öz həmkarlarından birini bayırda unudurlar. NASA mütəxəssisləri hadisəni qeydə alsalar da Elliot meşədə azmış yadplanetlini evində gizlədir. İndi o, öz planetinə qayıtmaq istəyən məxluqa kömək etməlidir.
Spilberqin öz uşaqlıq arzularından bəhs edən film 4 Oskar mükafatı qazanıb, həmçinin bir çox müsabiqələrin qalibi olub. Rejissorun “Universal Pictures”lə çəkdiyi “Yadplanetli” ekran əsəri “Ulduz döyüşləri”ni arxada qoyaraq növbəti onillikdə də ən çox gəlir gətirən filmlərdən biri olub.
***
Dünyaların müharibəsi (War of the Worlds)
Britaniyalı yazıçı Herber Uelsin romanı əsasında 2005-ci ildə çəkilən “Dünyaların müharibəsi” Stiven Spilberqin yadplanetlilərdən bəhs etdiyi 3-cü işidir. Film kadrarxası bu sözlərlə başlayır: “Müasir insanlar öz problemləri ilə o qədər məşğuldur ki, yadplanetlilərin onları izlədiyini hiss etmirlər.”
Filmin süjetinə görə avtomobillərin təmirilə məşğul olan Rey Ferrier qızları Reyçel və Robbi ilə evdə olarkən televizorda Ukraynada qasırğa nəticəsində işığın kəsildiyi xəbərini alır. Xəbərə əhəmiyyət verməyən Rey Ferrier bayırda qəribə hadisələrin baş verdiyini görür. Və hadisələr elə bundan sonra cərəyan etməyə başlayır. Yerin altından çıxan Yadplanetli qurğular insanlara müharibə elan edirlər. Bütün dünyanı ələ keçirməyə çalışan yadplanetlilər hərbiçilərin güclü müqavimətilə üzləşir.
603 milyon dollardan çox gəlir əldə edən filmdə baş rolları Tom Kruz, Dakota Fenninq, Tim Robbins ifa edir.
